خاتم کاری هنر نفیس ایرانی
خاتم کاری هنر آراستن و تزیین سطح اشیا با طرحهای گوناگون است. این طرحها به وسیله اشکال هندسی منظم و مثلثهای کوچک در کنار یکدیگر ایجاد میشود. این هنر یکی از هنرهای اصیل و قدیمی ایرانی است که برای طراحی ظروف مختلف مورد استفاده قرار میگیرد. معمولا از این هنر برای آراستن جعبههای هدیه استفاده میشود. اما برای تزیین گلدان، قندان، رحل قرآن، جای عود، صنایع دستی، جای شمع و غیره نیز از این هنر استفاده میشود.
از آنجا که مراحل کار خاتم کاری با دست انجام میگردد و بسیار زمانبر است، قیمت کالاهای که با این هنر آراسته شدهاند گران است. و همین موضوع خاتم کاری را به یک سوغاتی ارزشمند تبدیل میکند. اگر به این هنر دستی ایرانی علاقمند هستید با ما همراه باشید تا با آن به صورت کامل آشنا شوید.
تاریخچه خاتم کاری
مشخص نیست هنر خاتم کاری از چه زمانی در ایران رواج داشت. ولی با توجه به آثار قدیمی خاتم کاری و نوشتههای که از گذشته باقی مانده است کهنترین اثر خاتم کاری متعلق به ایوان مسجد عتیق شیراز که حدود هزار سال پیش ساخته شده است.
براساس اطلاعاتی که از گذشته وجود دارد، مشخص شد که این هنر از زمان صفویه در ایران رواج یافته و تبدیل به صنایع دستی شده است. در زمان صفویه برای ساختن صندلی پادشاهان و درب قصرها از این هنر زیبا برای تزیین استفاده میگردید.
از انجا که اصفهان پایتخت صفویه بود، این شهر تبدیل به مرکز اصلی خاتم کاری ایران شد. اما با گذشت زمان این هنر به شهرهای دیگر ایران نیز منتقل شد. به صورتی که در سالیان بعد پایتخت این هنر صنعت از اصفهان به شیراز منتقل شد. اکثر استادان این رشته در شهر شیراز زندگی میکردند و به فعالیت میپرداختند.
بیشتر بخوانید: بهترین سوغات ایران چیست؟ از ایران چه سوغاتی ببریم؟
مواد مورد نیاز برای خاتم کاری
مواد اصلی که در این هنر صنعت استفاده میشود شامل چوب، استخوان و فلز میگردد. این مواد به وسیله چسب چوب یا سریشم جانوری که نوعی چسب است به یکدیگر متصل میشود. معمولا در روش سنتی از سریشم جانوری استفاده میشود. این مواد با دقت فراوان و توسط افراد ماهر که در این کار استاد هستند تهیه میشود.
مراحل اولیه ساخت خاتم کاری
مراحل انجام کار خاتم کاری طولانی است و نیاز به دقت و مهارت بالایی دارد. در ابتدا باید قطعههای استخوان و چوب به وسیله اره ظریف به صورت ورقهای کوچک بریده شود. به این ورقهای کوچک در اصطلاح “لا” گفته میشود.
سپس این لاها به وسیله ابزار مخصوص تبدیل به رشتههای نازک چوبی میشوند. برای اینکه این لاها همه دارای سایز یکسان باشند آنها را داخل شیار کوچک مثلث سایی قرار میدهند و میسایند.
حال این رشتهها که دارای رنگهای مختلف هستند را کنار هم قرار میدهند. با استفاده از این رشتهها اشکال مختلفی ایجاد میشود.
برای مثلثهای سیاه از چوب آبنوس و فوفل، مثلثها قهوهای از چوب بغم و عناب، مثلثهای قرمز چوب نارنج و افرا و مثلثهای زرد شمشاد استفاده میشود.
از استخوان گاو و شتر نیز در خاتم کاری استفاده میشود. اما از آنجا که فرآوری آنها دشوار است معمولا فقط در آثار گرانقیمت از این ماده استفاده میگردد. رنگ لا استخوان شتر سبز است. این لا با استفاده از ترکیب شکر، نوشابه و قطعات مس ساخته میشود.
مراحل ثانویه خاتم کاری
پیش از چسباندن خاتم با استفاده از پرگار و خط کش نقشه خاتم کاری بر روی چوب از پیش ساخته طراحی میشود. در این مرحله دایرهها و خط که طرح اصلی هستند مشخص میشود.
برای اینکه خطوط مشخص باشد و کار راحتتر شود آن را آتلهبندی میکنند. یعنی بر روی خطوطی که در مرحله پیش کشیدن رشتههای نازک چوب با چسب چسبانده میشود. این رشتهها باید با دقت و ظرافت به صورت دقیق روی خطوط قرار گیرند. معمولا این مرحله بسیار طولانی و زمانبر است.
سپس در مرحله بعد ورقها خاتم را که از پیش تهیه شده داخل این آتلهها قرار میدهند. در ادامه برای حفاظت از رطوبت پرداخت، بتونه کاری، لیسه زدن و پاشیدن پلی استر انجام میشود. حال مراحل خاتم کاری تمام شده و شکل نهایی آن بدست آمده است.
سخن آخر
خاتم کاری یک هنر چند صد ساله در ایران است که امروزه به یک هنر صنعت دستی تبدیل شده است. محصولات این هنر زیبا هر ساله به کشورهای مختلف صادر میشود و ارزآوری بالایی دارد. بسیار برای تزیین دکوراسیون داخلی خانه خود و یا دادن هدیه از آثار این هنر نفیس استفاده میکنند.