قلم زنی، هنر تبدیل فلزات به اشیا نفیس
در ایران همیشه هنر از جایگاه خاصی برخوردار بود. هنرهای هر دوره از تاریخ هم راستا با عقاید و سبک زندگی مردم بود. آنها سعی میکردند با استفاده از هنر اعتقادات و معضلات اجتماعی خود را نشان دهند. یکی از قدیمیترین هنرهای اصیل ایرانی که در هر دوره سبکی متفاوت داشته، قلم زنی است. در هر دوره نقوش مختلف را با استفاده از چکش بر روی مس، برنج و برنز حک میکردند. امروزه این هنر قدیمی تبدیل به هنر صنایع دستی شد که خاستگاه آن شهر اصفهان، تبریز و شیراز است. البته سبک قلم زنی در این شهرها بایکدیگر متفاوت است.
تاریخچه هنر قلم زنی
مشخص نیست که قلم زنی از چه زمانی در ایران وجود داشته است. مستندات تاریخی نشان میدهد که قدمت این هنر به چند هزار سال قبل از میلاد مسیح برمیگردد. اما قدیمیترین اثر قلم زنی در ایران و استان مازندران کشف شده است. این اثر در سال 1335 هجری شمسی پیدا شد. قدمت این شی به هزاره اول پیش از میلاد مسیح برمیگردد و بر روی آن طرحهای از خدایان سوار بر ارابه وجود دارد.
اشیا دیگری نیز پس از آن در سنندج پیدا شد. این آثار مربوط به دوران مادها است که در قرن ششم و هفتم پیش از میلاد زندگی میکردند. این هنر در دوران هخامنشی اوج گرفت و تغییرات قابل توجهی در این هنر ایجاد شد. اکثر آثار این دوران به خاطر حملات از بین رفت و فقط چندین اثر باقی مانده است که در موزه نگهداری میشود.
در دوره سلوکی و اشکانی این هنر تغییر چندانی نکرد. اما در دوره ساسانی به خاطر افزایش ارتباطات تجاری با ساسانیها این هنر بسیار تغییر کرد. سبکهای جدیدی در ساخت مانند چکش کاری بر روی ورق سرد و تراش با چرخ ایجاد شد.
پس از اینکه حکومت اسلامی رونق گرفت و کشورهای زیادی مسلمان شدند. این هنر اصیل ایرانی نیز مورد توجه اعراب قرار گرفت. در گذشته اکثر آثار دارای طرحهای پادشاهان بودند. اما اعراب این طرح را تغییر دادند و سعی کردند از آیات قران برای طراحی قلم زنی استفاده کنند. پس از این دوران این هنر به رشد خود همچنان ادامه داد تا دوران صفویه که به اوج خود رسید.
اوج دوران قلم زنی
در دوران صفویه قلم زنی بسیار تغییر کرد. آثاری که از این دوران باقی مانده است نشان میدهد که هنرمندان این دوران از ظرافت و دقت بیشتری برای چکش زنی استفاده میکردند. به همین علت اشیا که در این دوران ساخته شدهاند بسیار زیبا هستند. پس از آن در دوران قاجار به خاطر عدم کفایت پادشاهان و مشکلات زیادی که در آن برهه تاریخی وجود داشت هنر قلم زنی دچار افول شد.
اما در دوران پهلوی دوباره مورد توجه قرار گرفت و در سالیان بعد تبدیل به یک هنر درآمدزا شد. در دوران پهلوی سعی شد از طرحهای به روز استفاده شود که نظر جهانیان مختلف را به خود جلب کند.
آموزش قلم زنی
پیش از اینکه فلز را با چکش حکاکی کنند، پشت آن را قیراندود میکنند. این کار به دو دلیل انجام میشود. دلیل اول این است که هنگام چکش کاری فلز خراب نشود. دلیل دوم نیز کاهش صدا قلم زنی در هنگام کار است.
سپس برای اینکه طرحهای که روی فلز کشیده میشود بهتر دیده شود روی آن را دوغاب سفید میکنند. به دو صورت طرح روی فلز کشیده میشود. اولین روش که بیشتر توسط افراد ماهر انجام میشود به این صورت است که طرح مسقیم با مداد روی فلز کشیده میشود.
اما در روش دوم طرح ابتدا روی کاغذ ایجاد میشود سپس با استفاده از کوبیدن سمبه طرح بر روی فلز ایجاد میشود. این طرحها روی ظروف مسی، برنج و نقره ایجاد میشود. اما اکثر مواقع از فلز مس استفاده میشود. زیرا هم فلز مس ارزانتر از سایر فلزها است و هم اینکه این فلز انعطافپذیرتر است در نتیجه ایجاد طرح بر روی آن راحتتر است.
پس از اینکه نقوش روی فلز کشیده شد، زمان چکش زنی است. در مرحله بعدی با استفاده از قلمهای که بر سر آن نقش مایههای مختلفی وجود دارد روسازی انجام میشود. روسازی همان تزیین نقشها است. با توجه به طرحی که ایجاد میشود نام قلمها بایکدیگر فرق میکنند.
حال که قلم زنی پایان یافته است زمان آن که قیرها را تمیز کنند. ابتدا با حرارت قیر را ذوب میکنند. اگر چنانچه قیر بر روی طرح بماند آن را به وسیله نفت تمیز میکنند. حال یک آثار نفیس دستی ایجاد شده که ارزش افزوده بسیار بالایی دارد.
سخن آخر
از قلم زنی برای طراحی نقوش روی گلدان، ظروف پذیرایی، قندان، گلاب پاش و کاسه مسی هرمی قلم استفاده میشود. همچنین برای میناکاری نیز نیاز است ابتدا ظروف مسی قلم زنی شوند و سپس طرح میناکاری بر روی آن ایجاد شود. در این هنر سنتی روی ظروف طرحهای مختلفی با استفاده از روشهای برجسته کاری، نیمه برجسته کاری، حکاکی، ریزه قلم زنی و مشبک کاری ایجاد میگردد. تفاوت روشهای مختلف این هنر صنعت در نوع چکش زنی است. به عنوان مثال در روش حکاکی برای انجام کل مراحل فقط از یک قلم استفاده میشود. در حالی که در روش برجسته کاری از قلمهای مختلفی برای ایجاد نقوش استفاده میشود.
اینکه ظروف با کدام یک از این روشها دارای طراحی زیباتری است، بستگی به سلیقه افراد دارد. شما میتوانید ظروف مختلف قلمزنی شده را به صورت حضوری از اصفهان، شیراز و تبریز خریداری کنید. البته اگر امکان مسافرت به این شهرها را ندارید، خرید آنلاین برایتان گزینه مناسبی است.