بستن
0 محصول
مشاهده سبد خرید
مهدی حسینی
1402-12-02
معرفی فرش بختیاری و انواع دستباف قالی بختیاری
اگر به دنبال گل سر سبد صنایع دستی ایران باشیم احتمالا اول از همه به فرش بافی می‌رسیم. فرش بافی قدمت و تاریخ طولانی‌ای در ایران دارد و فرش ایرانی در داخل و خارج از کشور دارای شهرت و محبوبیت فراوانی است. همان طور که می‌دانید فرش‌های دستباف ایرانی تنوع بالایی دارند و در هر منطقه و استانی با طرح، رنگ و بافت خاص و متفاوت خود بافته می‌شوند. یکی از این فرش‌های خاص و متفاوت فرش بختیاری است.
فرش بختیاری که ثبت جهانی نیز شده، توسط مردمان ایل بزرگ بختیاری در بسیاری از شهرها و روستاهای ایران بافته می‌شود. این فرش از زمان‌های دور تا همین امروز به خاطر استفاده از نقوش بدیع، رنگ‌های پخته و گیرا و همینطور دوام بالایی که دارد، زبان زد خاص و عام بوده است. در این مطلب با فرش بختیاری بیشتر آشنا خواهیم شد و ساختار این فرش را از نظر طرح، رنگ، بافت و… بررسی می‌کنیم. اما شاید بهتر باشد قبل از هر چیزی، کمی با مردمان بختیاری آشنا شویم و بعد از آن به بررسی فرش بختیاری بپردازیم.
فرش بختیاری خشتی
معرفی ایل بختیاری
بختیاری‌ها یکی از ایل‌های قدیمی و اصیل ایرانی هستند که در نواحی جنوب غربی ایران زندگی می‌کنند. چهارمحال و بختیاری، خوزستان، لرستان و غرب اصفهان از مناطقی هستند که مردمان بختیاری در آن سکونت دارند. حدود 87 درصد از جمعیت چهارمحال و بختیاری را مردمان بختیاری تشکیل می‌دهند و 20 درصد از جمعیت اصفهان نیز بختیاری هستند. ایل بختیاری در خوزستان نیز در کنار اعراب یکی از دو قوم بزرگ خوزستان محسوب می‌شود. مرکزی، بوشهر و زنجان مناطق دیگری هستند که بختیاری‌ها با تراکم کم‌تری در آن سکونت دارند.
مردم این قوم به گویش لری بختیاری که یکی از گویش‌های زبان لری است صحبت می‌کنند. با توجه به قدمت و سابقه مردم بختیاری، می‌توان به وضوح دید که این قوم دارای فرهنگ و هنری غنی است و نمونه اعلای این فرهنگ و هنر را می‌توان در فرش بختیاری دید. از دیگر هنرهای سنتی و صنایع دستی ایل بختیاری می‌توان به جاجیم، گبه، خرسک، گلیم، چوقا، بُهون یا سیاه چادر، خورجین، نمد مالی، گیوه دوزی، کلاه مالی و… اشاره کرد.
مردمان بختیاری به خصوص در گذشته به این دلیل که به صورت عشایری زندگی می‌کردند، خودکفا بوده و لوازم مورد نیازشان را خود تهیه می‌کردند. به همین دلیل می‌توان سادگی ساخت، استفاده از مواد اولیه بومی، طبیعی و در دسترس و همینطور تاثیرات محیط و طبیعت را در اغلب تولیدات آن‌ها دید. فرش بافی نیز از این قضیه مستثنی نبوده و برای درک بهتر از این موضوع، تلاش می‌کنیم به شکل دقیق‌تری ویژگی‌های مختلف آن را بررسی می‌کنیم.
ایل بختیاری
رنگ فرش بختیاری
شاید بتوان گفت اولین مشخصه فرش بختیاری، رنگ لاکی و سبز خاص این فرش‌هاست. فرش بختیاری اغلب دارای رنگ قرمز پخته و نسبتا تیره‌ای است که تماشای آن احساس گرما و صمیمیت خاصی را منتقل می‌کند. این رنگ در کنار نقوش اصیل و زیبای فرش بختیاری، بیننده را به قلب تاریخ و داستان‌های بومی و محلی می‌برد و حس آشنایی را در دل بیدار می‌کند. به طور کلی رنگ‌هایی که بیشترین کاربرد را در فرش بختیاری دارند مواردی مثل قرمز، سبز، آبی سیر، آبی روشن، نارنجی، زرد و سفید را شامل می‌شود.
اما چیزی که باز هم ارزش فرش دستباف بختیاری را افزایش می‌دهد استفاده از رنگ طبیعی برای رنگ‌آمیزی الیاف است. زنان عشایر بختیاری در مواقع خاصی از سال، گیاهان رنگ‌دار را جمع‌آوری و خشک می‌کردند. سپس با تجربه‌ای که نسل به نسل گشته و به آن‌ها رسیده و با استفاده از شناختی که از خاصیت رنگ‌دهی این گیاهان داشتند، اقدام به آماده‌سازی رنگ طبیعی می‌کردند. این گیاهان در آب جوشانده می‌شد و بعد از انجام اقدامات خاصی و در طی مراحل مختلف، رنگ‌های طبیعی با ثبات و زیبایی تولید می‌شد.
این رنگ‌های طبیعی از پختگی و اصالت بالایی برخوردار بودند. دقیقا برعکس رنگ‌های شیمیایی که امروز در بافت فرش و سایر منسوجات مورد استفاده قرار می‌گیرد. در واقع پختگی و ثبات رنگ طبیعی جای خود را به درخشندگی و بی‌ثباتی رنگ‌های شیمیایی داده است. البته که تولید رنگ طبیعی کار پُر زحمتی است و نمی‌توان بابت استفاده از رنگ‌های شیمیایی ایرادی از بافندگان گرفت.
فرش بختیاری دستباف
ساختار فرش بختیاری
این فرش اغلب از تارهای پنبه‌ای و پودهای پشمی بافته می‌شود و طبیعی بودن الیاف این فرش نیز یکی دیگر خصوصیات مهم آن است. الیاف پشمی از گله‌های خود بافندگان تامین شده و این امر منجر به تنوع در مواد اولیه و الیاف مورد استفاده در فرش‌ها می‌شود. بهترین فرش بختیاری که از تراکم بالایی نیز برخوردار است با نام بی‌بی‌باف شناخته می‌شود و پس از آن چپل شوتور و سامان از بهترین نمونه‌های فرش بختیاری هستند. فرش‌های هوری نیز نمونه‌های دیگری هستند که از بافت گشادتر و کیفیت پایین‌تری برخوردارند و به همین دلیل از نظر اقتصادی مقرون به صرفه‌اند. استفاده از الیاف و رنگ طبیعی مهم‌ترین مشخصه فرش بختیاری بوده که البته امروز با پیشرفت‌های صورت گرفته در صنایع نساجی شاهد تغییرات بسیاری در مواد اولیه، طرح و بافت فرش‌ها هستیم.
فرش دستباف ایرانی
انواع نقوش فرش بختیاری
رنگ و نقش در فرش بختیاری از تنوع بسیار بالایی برخوردار است. نقوش فرش بختیاری در اصیل‌ترین حالتش، بازگو کننده فرهنگ، هویت و نوع نگاه بافندگان در مناطق مختلف است که متاثر از طبیعت و اقلیم خود هستند. در ادامه مهم‌ترین نقوش به کار رفته در فرش بختیاری را معرفی می‌کنیم:
خشتی
یکی از نقوشی که بیشترین کاربرد را در فرش بختیاری داشته طرح خشتی یا قاب‌قابی است. در این طرح قاب‌های چهار گوش یا لوزی شکلی در کنار هم قرار می‌گیرند و به فرش حالتی شطرنجی می‌دهند. درون هر کدام از این قاب‌ها طرح و نقش‌های گوناگونی بافته می‌شود و هر کدام از قاب‌ها با قاب مجاور خود متفاوت است. معمولا نقوش گیاهی و جانوری درون قاب‌ها را پُر کرده و اطراف آن‌ها نیز با انواع نقوش گیاهی تزئین می‌شود. طرح خشتی یکی از اصیل‌ترین و قدیمی‌ترین نقوش فرش ایرانی و بختیاری است.
فرش خشتی بختیاری
لچک و ترنج
یکی دیگر از نقوش محبوب فرش بختیاری لچک و ترنج است. این طرح با ترکیب دو عنصر لچک و ترنج به وجود می‌آید. لچک به شکل مثلث و در گوشه فرش قرار گرفته و ترنج به عنوان نقطه تمرکز در وسط فرش قرار می‌گیرد. درون ترنج اغلب با استفاده از نقوش اسلیمی و گیاهی پُر می‌گردد و این نقوش باعث تمایز این قسمت از زمینه فرش می‌شود. لچک نیز که به معنای گوشه و کناره است با نقوش ختایی و گل و بته تزئین می‌شود.
فرش لچک و ترنج بخیاری
گل‌پتو
این طرح با نام شرابه نیز شناخته می‌شود و نقوش آن بسیار بزرگ است و گلفرنگ‌های درشتی در آن دیده می‌شود که به فرش ظاهری شبیه به پتو می‌دهند. گاهی با ترکیب این طرح با نقوش گلدانی فرش‌های زیبایی بافته می‌شود که طرفداران بسیاری نیز دارد.
فرش گل پتو
گلدانی
نقش گلدانی یکی دیگر از نقوش زینت‌بخش فرش‌های بختیاری است. در این طرح یک یا چند گلدان پر از گل در مرکز فرش قرار می‌گیرد و همچنین ممکن است گلدان‌ها به شکل متقارنی کنار هم قرار بگیرند. در بسیاری از موارد بافندگان از ترکیب این طرح با انواع نقوش دیگر، نقشه‌های بدیع و بسیار زیبایی خلق می‌کنند.
فرش گلدانی
درختی
در این طرح درخت نقش اصلی و محوری فرش است و در مرکز آن قرار می‌گیرد. تعداد درخت‌ها از یک تا چند درخت متغیر است و گاهی در این طرح از گلدان نیز استفاده می‌شود. درخت سرو، درخت کاج و درخت بید مجنون بیشترین استفاده را در این طرح دارند.
فرش درختی
مراکز بافت فرش بختیاری
همانطور که پیش‌تر اشاره کردیم فرش بافی قدمت دیرینه‌ای در بین مردمان بختیاری و استان چهارمحال و بختیاری دارد. به طوری که در اکثر قسمت‌های این استان و شهرهای دیگری که مردم هنرمند بختیاری در آن سکونت دارند بافت فرش رایج است. در استان چهارمحال دو دسته‌بندی کلی از فرش بافی وجود دارد که شامل فرش قشقایی و فرش بختیاری است. دستبافته‌های قشقایی حاصل ذوق و هنر مردمان عشایر ترک قشقایی است و فرش بختیاری نیز توسط اهالی لُر و مردمان بختیاری این منطقه بافته می‌شود.
اما مهم‌ترین مناطقی که بافت فرش بختیاری در آن‌ها رواج دارد شامل شهرهایی مثل بروجن، فریدن، سامان، پیربلوط، اشگفتک، بلداجی، فرادبنه، طایفه اولاد، باباحیدر، ارجنگ، وردنجان، اردل و هیرگان است. در ادامه برخی از این شهرها را به شکل دقیق‌تری معرفی می‌کنیم.
فریدن
یکی از شهرهایی که بافت فرش‌های بختیاری به شکل وسیعی در آن رواج دارد فریدن است. این فرش‌ها دارای بافتی درشت هستند و با استفاده از رنگ‌های روشن و شاد مثل صورتی، کرم، سبز و… بافته می‌شوند.
شهرکرد
شهرکرد مرکز استان چهارمحال و یکی از مهم‌ترین مراکز قالی‌های دوپوده است. فرش‌های این منطقه دارای انواع نقوش شکسته و هندسی، لچک و ترنج و قاب‌قابی است که با استفاده از رنگ‌های روشن و درخشان به ویژه قرمز بافته می‌شوند.
فرش ایرانی
چالشتر
چالشتر در اطراف شهرکرد واقع شده و فرش‌های دستباف این منطقه یکی از مرغوب‌ترین فرش‌های بختیاری و ایران است. این فرش‌ها دارای نقوش خشتی، کف ساده، سرو و کاج، گل مینا، لچک و ترنج و شکارگاهی هستند که در این بین طرح خشتی بیشترین کاربرد و محبوبیت را دارد. فرش چالشتر با استفاده از مواد اولیه طبیعی بافته شده و از نظر رنگی تنوع بالایی دارد. لاکی، سفید، سبز سیر و روشن، قهوه‌ای، نارنجی، آبی سیر و روشن و کِرِم بیشترین کاربرد را در فرش چالشتر دارند.
سامان
فرش‌های این منطقه به صورت دوپوده بافته می‌شوند و رنگ قرمز مایل به قهوه‌ای بیشترین استفاده را در این فرش‌ها دارد. نقوش شکسته، ترنج و قاب‌قابی از طرح‌های پرکاربرد در این فرش‌ها هستند.
بختیاری دستباف
بلداجی
یکی دیگر از مهم‌ترین مراکز تولید فرش دستباف در استان چهارمحال و بختیاری شهر بلداجی است. فرش بلداجی دارای بافت درشت و محکمی است که همین موضوع سبب محبوبیت آن شده. فرش‌های این منطقه با رنگ‌های شاد و روشن بافته می‌شوند و دارای نقوش اصیلی هستند.
بروجن
قالی بروجن توسط طوایف ترک قشقایی ساکن در شرق چهارمحال بافته می‌شود. این قالی با استفاده از الیاف پشمی طبیعی و رنگ‌های طبیعی بافته شده که همین موضوع دوام و ثبات آن را افزایش می‌دهد. لاکی، آبی، سفید، سیاه، بنفش و سرمه‌ای بیشترین استفاده را در این دستبافته‌های زیبا دارند.
فرش دستباف بختیاری
ابعاد فرش بختیاری
این فرش در ابعاد و اندازه‌های متنوعی بافته می‌شود. اما اگر بخواهیم به صورت کلی بگوییم، معمولا فرش بختیاری ابعاد کوچکی دارد اما فرش‌هایی با ابعاد بزرگ و قطع مربع نیز در این منطقه بافته می‌شود. فرش‌های خشتی بختیاری که از شهرت بالایی نیز برخوردارند معمولا 6 متری هستند و ابعاد قالی‌های سجاده‌ای معمولا 1.3×2.4 و قطع متوسط آن‌ها 2.5×3.4 است.
تک نسخه بودن فرش بختیاری
هر فرش بختیاری به صورت تک نسخه و یونیک بافته می‌شود و هیچ گونه همتا و مشابه‌ای ندارد. استفاده از الیاف طبیعی که از گله‌های مختلفی تهیه می‌شود و همینطور استفاده از رنگ‌های طبیعی که در مناطق مختلف با روش‌ها، مواد و تجهیزات گوناگونی آماده می‌گردد به خودی خود فرش‌های بختیاری را خاص و بی‌همتا می‌کند. در کنار همه این‌ها نقوش فرش بختیاری نیز در مناطق مختلف با تنوع بالایی به کار برده می‌شود و نمی‌توان فرش دستبافی را پیدا کرد که در طرح و رنگ، نمونه مشابه‌ای داشته باشد. این یعنی فرش‌های بختیاری آثار هنری گران‌بهایی هستند که با ذوق، سلیقه و زحمت فراوان توسط عشایر و مردمان بختیاری بافته شده و از ارزش فرهنگی، هنری و ملی بالایی برخوردارند.
فرش بختیاری دستباف
قیمت فرش بختیاری
قیمت فرش بختیاری دستباف با توجه به کیفیت، طرح، رنگ، ابعاد، ظرافت و قدمت آن تعیین می‌شود. برای مثال در بین تمام فرش‌های بختیاری، فرش خشتی چالشتر که یکی از مرغوب‌ترین و اصیل‌ترین بافته‌های بختیاری است، نسبت به دیگر فرش‌های این منطقه قیمت بالاتری دارد. به طور کلی در بافت فرش بختیاری از انواع مواد اولیه با کیفیت‌های مختلفی استفاده می‌شود که در نهایت همین موضوع کیفیت و قیمت نهایی فرش را تعیین می‌کند.
فرش دستبافی که قدمت بیشتری داشته باشد و الیاف آن با رنگ‌های طبیعی رنگ‌آمیزی شده باشد قیمت بالاتری دارد. اما فرش‌های جدیدتر که با استفاده از مواد اولیه غیرطبیعی تولید شده‌اند از نظر اقتصادی مقرون به صرفه‌اند.
فرش دستباف ایرانی
جمع‌بندی
اگر در جست‌وجوی فرشی با ارزش‌های هنری و فرهنگی هستید، مطمئنا یکی از گزینه‌های پیش روی شما فرش بختیاری خواهد بود. این فرش با قدمت و سابقه دیرینه خود یکی از اصیل‌ترین بافته‌های ایرانی است که تنوع بالایی نیز در طرح و رنگ و بافت دارد. این کالای هنری اصیل و زیبا می‌تواند به راحتی در دکوراسیون منازل و فضاهای کاری مورد استفاده قرار بگیرد و گرما و صمیمیت خاصی در فضا ایجاد کند. رنگ‌های گرم و گیرای این فرش در کنار نقوش اصیلی که در آن وجود دارد، پُلی خواهد شد که ما را به گذشته‌های دور برده و پیوند محکمی بین ما و تاریخ سرزمین‌مان برقرار می‌کند. در نهایت اگر به دستبافته‌های اصیل ایرانی علاقه دارید، فرش بختیاری را از قلم نیندازید.