بستن
0 محصول
مشاهده سبد خرید
مهدی حسینی
1403-02-18
گره چینی چیست؟ معرفی انواع گره‌چینی و روش اجرای آن
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌ها و خصوصیات هنر و معماری ایرانی، توجه فراوان به کلیات و همچنین به جزئیات است. در ساختار یک بنای تاریخی یا یک اثر هنری ایرانی مثل نگارگری به تمامی اجزای ریز و درشت به یک اندازه توجه شده و می‌توان این حساسیت و دقت فراوان را در اغلب آثار تاریخی ایران دید. یعنی در نگاه خالق و پدید‌آورنده این آثار با ارزش، دستگیره درها یا کوچک‌ترین گچ‌بری‌ها به همان اندازه اهمیت داشت که اجزای بزرگ‌تر و اساسی‌تر ساختمان، مهم بودند. علاوه بر این، در معماری ایرانی تقریبا همه اجزاء کارکرد ویژه‌ای داشتند. چه آن‌هایی که صرفا کاربردی بودند و چه آن اجزایی که برای افزایش زیبایی و جذابیت بنا به آن اضافه می‌شدند.
گره چینی نیز یکی از همین اجزای زیبا و کاربردی در معماری و هنر ایرانی است. در این هنر ظرافت و زیبایی و اصالت در هم تنیده شده و به معماری و بسیاری از آثار هنری ایرانی تصویری خیره‌کننده می‌بخشد. در این مطلب قصد داریم به شکل دقیق‌تری به بررسی هنر گره چینی بپردازیم و با تاریخ، فرایند تولید و دیگر ویژگی‌های این هنر تاریخی آشنا شویم. پس با ما همراه باشید
گره‌چینی
گره چینی چیست
برای آشنایی بهتر با هنر گره چینی، ابتدا باید تعریفی از مفهوم “گره” داشته باشیم. گره به نوعی نقوش هندسی-اسلیمی اطلاق می‌شود که به عنوان عنصری زینتی در معماری و در ساخت بسیاری از صنایع دستی مورد استفاده قرار می‌گیرد. بنابراین می‌توان گفت بارزترین ویژگی هنر گره چینی نقوش هندسی و اسلیمی در آن است.
در این هنر با متصل کردن قطعات برش خورده چوب بر اساس طرح و نقش از پیش تعیین شده‌ای، نقوش متقارن، منظم و هماهنگی ایجاد می‌کنند که اغلب ما نمونه‌هایی از آن را بر درب‌ها و پنجره‌های بناهای تاریخی دیده‌ایم. جالب اینجاست که برای اتصال این قطعات از هیچ گونه چسب یا میخی استفاده نمی‌شود و تمامی قطعات با استفاده از فاق‌ها و زبانه‌هایی که روی آن‌ها تعبیه شده به یکدیگر متصل می‌شوند. این نقوش هندسی زیبا که با دقت و ظرافت فراوانی کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند، وقتی بر پنجره‌ها قرار گرفته و با شیشه‌های رنگی ترکیب شوند، نقش موثری در متعادل نگه داشتن میزان روشنایی فضا داشته و از طرف دیگر به عنوان جداکننده فضاها و همین طور به عنوان واسطی بین فضاهای داخلی و خارجی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
گره‌چینی چیست
در گذشته در بسیاری از مواقع، دیوارهای یکدست و زمخت جای خود را به پنجره‌هایی بلند و زیبا می‌داد که با استفاده از هنر گره‌چینی و شیشه‌های رنگی تزئین شده‌اند. اینگونه در نهایت زیبایی و ظرافت، فضاهای داخلی و خارجی از هم جدا می‌شدند و علاوه بر این، میزان نور ورودی در طول روز نیز تنظیم می‌شد.
البته هنر گره‌چینی یکی از شاخه‌های معماری و کاشی‌کاری سنتی نیز محسوب می‌شود که در آن با استفاده از کاشی، آجر و مواد مختلف دیگر، نقوش هندسی متنوعی ایجاد می‌کنند. در کنار استفاده معماری و کاشی‌کاری از هنر گره چینی، این هنر به عنوان یکی از زیرشاخه‌های صنایع چوب نیز شناخته می‌شود.
انواع گره چینی
به طور کلی می‌توان آثار گره‌چینی را به سه دسته مختلف تقسیم کرد:
گره چینی توخالی: برای تولید آثار گره چینی توخالی یا مشبک قطعات چوب متناسب با طرح مورد نظر برش خورده و بدون استفاده از چسب در یکدیگر چفت می‌شوند. در این نوع از گره‌چینی هوا و نور از میان شبکه‌های ایجاد شده عبور می‌کنند. همچنین ممکن است فضای خالی بین اضلاع گره‌ها (آلت‌ها) با نصب شیشه‌های رنگی، تزئین شود.
گره چینی توپر: در گره چینی توپر فضای میان آلت‌ها با قطعات چوبی مختلف و متناسب با طرح مورد نظر پر می‌شود که اصطلاحا به آن لقط می‌گویند. این نوع گره چینی با نام آلت و لقط نیز شناخته می‌شود.
قواره بُری: در قواره بُری به جای استفاده از گره‌ها از طرح و نقش‌هایی با خطوط منحنی مانند نقوش اسلیمی یا بوته استفاده می‌کنند. قواره بری با نام اسلیمی بری نیز شناخته می‌شود.
انواع گره‌چینی
اجزای گره‌چینی
آلت: به هر واحد از مجموع نقوش هندسی که در یک زمینه قرار گرفته است آلت می‌گویند. آلت‌ها انواع مختلفی دارند که با توجه به شکل ظاهری‌شان اسامی مختلفی به خود گرفته‌اند. مانند آلت پابُزی، کشتی، ابابیل، سرمه‌دان و… . در واقع با ترکیب و کنار هم قرارگیری آلت‌هاست که اثر گره چینی ایجاد می‌شود. بنابراین می‌توان گفت که واحد کار در گره چینی و گره سازی آلت است.
لقط: در گره لقط به شکلهای گره گفته می‌شود، که از خطهای مستقیم و بر اساس قاعدهای منظم به شکلهای هندسی درآمده و در یک قاب یا زمینه محدود شده است. لقاط می‌توانند ساخته شده از چوب یا شیشه یا هر جنس دیگری باشند.
گره‌چینی در دکوراسیون
نگاهی به تاریخچه گره‌چینی
طبق بررسی‌های صورت گرفته گره چینی در اوایل دوران اسلامی و تقریبا از زمان خلفای عباسی آغاز شده و بعد از این که در قرن 6 تا 8 هجری قمری در مصر و سوریه متداول شد، به ایران رسید. پیشینه هنر گره‌چینی در معماری ایران به دوره سلجوقیان و صفویان بازمی‌گردد و اصفهان یکی از اولین شهرهایی بود که این هنر در آن به کار گرفته شد. از انواع هنر گره چینی در ساخت درهای اماکن متبرکه، مقبره‌ها، منابر و همین طور در و پنجره‌های کاخ‌ها و خانه‌ها و بسیاری از بناهای دیگر استفاده می‌شد. در دوران صفویه تعبیه شیشه‌های رنگی در فضاهای مشبک در و پنجره‌ها و استفاده از ارسی نیز رایج شد. اما در طی دوران حکومت قاجار اغلب هنرهای سنتی و صنایع دستی با افت کیفی و فنی روبه‌رو شدند و این موضوع گریبان‌گیر هنر گره‌چینی نیز شد.
اما چوب و فراورده‌های آن در طول صد سال اخیر به عنوان یکی از اصلی‌ترین مصالح و مواد اولیه در هنر و معماری مورد استفاده قرار گرفته است. در بسیاری از بناهای تاریخی که در صد سال گذشته ساخته شده‌اند می‌توان ستون‌های چوبی، پوشش سقف‌های دوجداره خارجی و توفال‌سازی‌های درخشانی دید. تمامی این بناهای تاریخی با پنجره‌های ارسی و هنرهای چوبی مختلفی مثل گره‌چینی، قواره بُری و… تزئین شده‌اند.
از بهترین نمونه‌های گره چینی در ایران می‌توان به عمارت چهل‌ستون، مسجد نصیرالملک در شیراز، خانه شیخ‌الاسلام، سوکیاس در اصفهان، هشت بهشت و خانه‌های تاریخی خانه اعلم، خانه طباطبایی‌ها، خانه بروجردی‌ها، خانه عباسیان و… اشاره کرد. می‌توان رد پای این هنر را در اغلب شهرها و استان‌های ایران مشاهده کرد. از یزد و کاشان و اصفهان گرفته تا گیلان و شهرک تاریخی ماسوله، نمونه‌های بسیار زیبایی از هنر گره‌چینی را در خود جای داده‌اند.
ابزار گره‌چینی
ابزار مورد استفاده در گره چینی
- انواع اره ماننده اره دستی، اره برقی، اره چکشی، اره فارسی‌بُر، اره دوربری و…
- انواع رنده مانند گنده‌گیر، رنده کف‌بر، رنده خشتی، رنده دوراهی، رنده ابزار و…
- انواع خط کش مانند کولیس، گونیا 90 درجه، گونیا فارسی، گونیا بازشو، خط‌کش تیزه‌دار و…
- انواع گیره دستی و گیره رومیزی
- انواع سنباده مانند ماشین سنباده‌زنی، نواری، دیسکی، لرزشی و سنگ چرخ
- و ابزاری مثل مته، فرز، درفش، دریل، سوهان، چکش، عینک، دستکش، ماسک، میز کار و…
گره چینی چوب
چوب مناسب برای گره چینی
با تکیه بر نظر استادکاران می‌توان گفت چوب درخت چنار که از جمله درختان بومی ایران محسوب می‌شود، بهترین نوع چوب برای انجام هنرهای ظریفی مثل گره‌چینی است. علاوه بر چوب چنار می‌توان از چوب نارنج، گردو، گلابی، عناب و برخی از درختان جنگلی نیز استفاده کرد.
انواع گره در گره چینی
به طور کلی هفت نوع گره در گره چینی مورد استفاده قرار می‌گیرد:
- گره تند
- گره کند
- گره شل
- گره تند و شل
- گره کند و شل
- گره پیلی
- گره درودگری
گره سازی انواع و زمینه‌های گوناگونی دارد و از پیچیدگی‌ها و قوانین خاص خود برخوردار است. به طوری که به شطرنج معماران معروف گشته است. تمامی گره‌های ذکر شده طرح و زمینه‌های بسیاری دارند که از کنار هم قرار گرفتن چند نوع آلت به طور منظم و با قواعد گوناگون در زمینه‌های مختلف شکل می‌گیرند.
تولید گره چینی
نحوه تولید گره چینی
برای ساخت و تولید یک اثر گره چینی ابتدا متناسب با ابعاد کار، گره مورد نظر طراحی و ترسیم می‌شود. حالا از روی طرح رسم شده گره، الگو یا قالب برداشته شده و در کارگاه مراحل ساخت گره آغاز می‌شود. گره‌ها به وسیله قطعات کوچک چوب که توسط فاق و زبانه به یکدیگر متصل می‌شوند، شکل می‌گیرند. قرارگیری گره‌ها در کنار هم، نقوش هندسی زیبایی ایجاد می‌کند که هر چه ظرافت این نقوش بیشتر باشد بر ارزش و گران‌بهایی آن نیز افزوده می‌شود.
برای ایجاد نقش‌های گره بر اساس طرحی که رسم شده، چوب‌ها را برش می‌دهند. سپس با استفاده از اره زاویه‌های اتصالات، روی چوب برش داده می‌شود و بر هر دو طرف قطعات چوب فاق و زبانه‌ها جهت اتصال اجرا می‌گردد. حالا بر اساس طرح اصلی تمامی قطعات چوب به یکدیگر متصل می‌شوند و با کنار هم قرارگیری این قطعات کم‌کم نقوش ظریف هندسی خود را نمایان می‌کنند. در نهایت نیز شیشه‌های رنگی به کار اضافه شده و اثر نهایی آماده می‌شود.
انواع گره چینی
کاربردهای گره چینی
بیشترین کاربرد و استفاده از گره چینی در معماری دیده می‌شود. اما در بسیاری از هنرهای سنتی و صنایع دستی نیز می‌توان استفاده از هنر گره چینی را مشاهده کرد. گره چینی به دلیل برخورداری از خطوط مستقیم و نظم و قواعد مشخص و همینطور به خاطر قابلیت تکراری که دارد، برای سازمان‌دهی سطوح دوبُعدی و سه‌بُعدی و ایجاد تزئینات هندسی در معماری و صنایع دستی مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. خاتم‌کاری، معرق، فلزکاری، درودگری، منبت، سنگ‌تراشی، قلمکار، نقاشی، صحافی، قلمزنی و… از جمله هنرهای سنتی و صنایع دستی هستند که در آن‌ها از هنر گره‌چینی نیز استفاده می‌شود.
همین طور باید اشاره کنیم که در بسیاری از این هنرهای سنتی که دارای پیچیدگی‌ها و قواعد مخصوص خود هستند، می‌توان میل به بیان مضامین عرفانی و ایجاد فضایی عارفانه را نیز مشاهده کرد. بسیاری از این آلات و گره‌هایی که در هنر گره‌چینی مورد استفاده قرار می‌گیرند به مضامین خاصی اشاره داشته و رمز و رازهای خود را دارند. به همین دلیل نیز هنر گره چینی در بسیاری از اماکن مقدس و بناهای تاریخی به کار گرفته شده است.
هنر گره چینی
جمع‌بندی
این هنر یکی از اجزای جدایی ناپذیر در معماری ایرانی است که اغلب بر درب‌ها و پنجره‌های بناهای تاریخی دیده می‌شود. این هنر در اوایل دوران اسلامی پدیدار گشت و از زمان حکومت سلجوقیان به ایران وارد شد و با ذوق و هنر ایرانیان به شکوفایی رسید. گره چینی عنصری زینتی، کاربردی و معنوی در معماری ایران است که اغلب در ساخت امکان مقدس، مقابر و منابر مورد استفاده قرار می‌گرفت. گره چینی در هنرهای زینتی و صنایع دستی مختلفی مثل خاتم‌کاری، قلمزنی، معرق، منبت و… نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. در دنیای امروز هم در ساخت محصولاتی مثل میز، صندلی، مبلمان، کتابخانه، قاب، پارتیشن، جعبه جواهرات و انواع محصولات چوبی دیگر از این هنر زیبا و ارزشمند بهره می‌برند.