بستن
0 محصول
مشاهده سبد خرید
مهدی حسینی
1402-11-29
گبه دستباف چیست و معرفی کامل انواع گبه بافی
گبه دستباف یکی از مهم‌ترین هنرهای نساجی سنتی و یکی از صنایع دستی محبوب و اصیل ایرانی است که با طرح‌ها و رنگ‌های مختلفی بافته می‌شود. در کنار کاربردهای مختلفی که گبه در طول تاریخ خود داشته، امروز یکی از جذاب‌ترین عناصری است که به دکوراسیون منازل اضافه می‌شود. وجود یک گبه زیبا و خوش‌رنگ در چیدمان و دکوراسیون یک خانه، فضایی گرم و صمیمی ایجاد می‌کند. فضایی که دارای هویت و اصالت ایرانی بوده و حال و هوای شرقی دارد. از طرف دیگر برخورداری از نقوش مینیمال و ساده در کنار رنگ‌های پخته و گیرا سبب شده تا این منسوجات سنتی در دکوراسیون‌های مدرن و غربی نیز جایگاه ویژه‌ای داشته باشند. خوشبختانه امروز توجه بیشتری به صنایع دستی و به طور کلی هنرهای بومی شده و در طراحی لباس و معماری خانه‌ها کم و بیش از این هویت بومی استفاده می‌شود.
در این مطلب نیز قصد داریم با یکی از همین صنایع دستی ایرانی یعنی گبه دستباف آشنا شده و کمی درباره طرح و نقش و ویژگی‌های مختلف هنر گبه بافی صحبت کنیم.
فرش گبه
گبه چیست
گبه نوعی فرش دستباف ایرانی‌ست که با نخ‌های پشمی بافته شده و طرح و نقش آن در اکثر موارد ذهنی است. یعنی بافنده هنگام بافت گبه از هیچ نقشه‌ای استفاده نمی‌کند و نقوش روی کار را به صورت ذهنی ایجاد می‌کند. گبه دارای بافت ضخیم و درشتی بوده و در ابعاد مختلفی بافته می‌شود که اغلب به شکل مستطیل است. یکی از ویژگی‌های اصلی گبه سادگی و فضای مینیمال آن است. اما این سادگی به همراه نقوش و نمادهایی که در بافت آن به کار می‌رود با اقلیم، طبیعت، فرهنگ و هویت مناطق مختلف ایران ارتباط مستقیمی دارد. به بیان دیگر نقوش گبه متاثر از محیطی که در آن بافته می‌شود شکل می‌گیرند و با تمام سادگی خود بازگو کننده داستان‌های مختلفی هستند و تاریخ و هویت خاص خود را دارند.
بافت گبه در بسیاری از مناطق روستایی و نیمه‌شهری ایران رواج دارد اما مهم‌ترین مراکز بافت آن مربوط به عشایر لر و قشقایی است. معمولا گبه از فرش کوچک‌تر بوده و دارای پرزهای بلندتر و پودهای بیشتری‌ست که این موضوع منجر به نرمی و لطافت آن می‌شود.
بافت فرش ایرانی با نخ‌های پشمی بسیار نازکی انجام می‌شود که استفاده از این الیاف نازک حالتی فشرده و سفت به فرش داده و مدت زمان بافت آن را نیز افزایش می‌دهد. اما گبه با استفاده از نخ‌های پشمی ضخیم بافته می‌شود و محصول نهایی ساختاری محکم و ضخیم داشته و در مدت زمان کم‌تری نیز آماده می‌شود. همین موضوع، یعنی استفاده از الیاف ضخیم و برخورداری از پرزهای بلندتر چیزی است که باعث نرمی و لطافت گبه می‌شود.
گبه
مواد اولیه مورد استفاده در گبه بافی
از دیرباز تا کنون گبه با استفاده از نخ‌های پشمی که از پشم بز یا گوسفند تهیه شده، بافته می‌شود. بافندگان برای رنگ کردن نخ‌های پشمی از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌کنند. رنگ‌های طبیعی در مقایسه با رنگ مصنوعی از پختگی بیشتری برخوردارند و جیغ و زننده نیستند. البته امروز با کمک دستگاه‌های ریسندگی و در کارخانه‌های مختلف، گبه‌های ماشینی نیز تولید می‌شود که دارای قیمت پایین‌تری هستند. به دلیل قیمت بالای گبه دستباف، بسیاری از علاقه‌مندان به این هنر ایرانی از نمونه‌های ماشینی آن استفاده می‌کنند. البته واضح است که گبه ماشینی به هیچ عنوان نمی‌تواند جایگزین مناسبی برای گبه دستباف باشد.
معرفی انواع مختلف گبه
همانطور که گفتیم اقلیم و فرهنگ هر منطقه‌ای تاثیرات خاص خود را بر هنرهای بومی آن منطقه گذاشته و به شکل‌های مختلفی در آن نمود پیدا می‌کند. گبه دستباف نیز از این قضیه مستثنی نیست و می‌توان شکل‌های گوناگونی از آن را در مناطق مختلف ایران دید. هر کدام از این انواع گبه با توجه به منطقه‌ای که در آن بافته می‌شود از نظر طرح و رنگ و بافت با دیگری متفاوت است. از معروف‌ترین گبه‌های ایران می‌توان به این موارد اشاره کرد:
گبه لری: این گبه‌ها در مناطق لرنشین مثل لرستان و خوزستان بافته می‌شود. از مهم‌ترین ویژگی‌های این گبه استفاده از نقوش طبیعی و زندگی روستایی است.
گبه قشقایی: یکی از پیشگامان هنر گبه بافی ایل قشقایی است. گبه قشقایی در مناطق جنوبی کشور به خصوص در استان فارس بافته می‌شود. پر کاربردترین نقوش در این گبه‌ها، نقوش هندسی است.
گبه کردی: همانطور که از اسمش پیداست در استان‌های کردستان و کرمانشاه بافته می‌شود و دارای نقوش انسانی و حیوانی است.
گبه ترکمن: این گبه‌ها نیز در شمال شرق ایران و مناطق ترکمن‌نشین تولید می‌شوند و متاثر از فرهنگ و هویت این منطقه هستند.
گبه بلوچی: این گبه‌ها که با نقوش هندسی و رنگ‌های گرم شناخته می‌شوند در مناطق جنوب شرقی ایران به خصوص سیستان و بلوچستان تولید می‌شود.
گبه بافی
انواع گبه از نظر بافت
گبه از نظر بافت شامل دو نوع دستباف و ماشینی می‌شود:
گبه دستباف: گبه دستباف با استفاده از نخ و الیاف پشمی خالص و توسط بافندگان ماهر تولید می‌شود. نقش و نگار به کار رفته در گبه دستباف متاثر از محیط بافت آن است و می‌توان به وضوح تاثیر اقلیم، فرهنگ و هویت مناطق مختلف را در گبه‌های دستباف تولید شده در هر منطقه دید. الیاف این گبه‌ها با استفاده از رنگ‌های طبیعی رنگرزی شده و تمام مراحل بافت آن به صورت دستی انجام می‌شود. این نوع گبه یکی از اصیل‌ترین هنرهای دستی ایرانی است که ارزش مادی و معنوی بسیار زیادی دارد.
گبه ماشینی: در سال‌های اخیر با پیشرفت‌های صورت گرفته در زمینه‌های مختلف از جمله صنایع نساجی، بسیاری از هنرهای دستی در کارخانه‌ها توسط ماشین‌آلات مختلف تولید شده و به تولید انبوه رسیده‌اند. یکی از این هنرهای دستی گبه است. گبه ماشینی نیز مانند فرش ماشینی از ارزش پایین‌تری نسبت به گبه‌های دستباف برخوردار است. برای بافت این گبه از الیاف مصنوعی استفاده می‌کنند و رنگ‌آمیزی این الیاف نیز با رنگ‌های شیمیایی انجام می‌شود. به همین دلیل گبه ماشینی از نظر بافت منظم‌تر بوده و از نظر رنگی نیز درخشندگی بیشتری دارد. استفاده از الیاف و رنگ مصنوعی و تولید ماشینی این گبه‌ها باعث شده تا با قیمت پایین‌تری در دسترس علاقه‌مندان قرار بگیرد. هر چند که گبه ماشینی به پای گبه دستباف نمی‌رسد اما از نظر طرح و رنگ، چشمگیر و زیباست و قیمت آن نیز مقرون به صرفه است.
فرش دستباف
انواع نقوش گبه دستباف
همانطور که اشاره کردیم نقوش به کار رفته در گبه‌های دستباف از طبیعت و محیط اطراف بافندگان آن‌ها الهام گرفته شده و هر کدام از این نقوش، بازگو کننده داستان یا ذهنیت خاصی است. گبه‌ها به طور کلی با توجه به منطقه‌ای که در آن بافته می‌شوند دارای نقوش هندسی، طبیعی، انسانی و جانوری هستند. همچنین طبیعت و محل زندگی بافنده علاوه بر نقوش، بر طیف رنگی گبه‌ها نیز تاثیرگذار است. در ادامه پرکاربردترین نقوش مورد استفاده در گبه دستباف را معرفی می‌کنیم:
نقش شیر
یکی از مهم‌ترین طرح‌هایی که در گبه‌های بافته شده به دست عشایر می‌توان دید نقش شیر است. می‌توان گفت این تنها نقش مشترک بین بافندگان مناطق مختلف است.
نقوش ایلاتی
این نقوش یکی از قدیمی‌ترین نقوشی است که در بافت گبه استفاده می‌کنند. نقوش ایلاتی که توسط عشایر بافته شده و متاثر از طبیعت اطراف و ذهنیت آن‌هاست از اصالت خاصی برخوردار است. نقش و نگارهای ایلاتی بدون نقشه و تنها با ذوق و سلیقه بافنده و به طور ذهنی بافته می‌شود. در این طرح‌ها معمولا حیوانات، اشیاء و نمادهای بومی و محلی در میان قاب‌های مستطیلی، لوزی و دایره قرار گرفته و قرینگی طرح اهمیت چندانی ندارد.
نقش خشتی یا قابی شکل
یکی دیگر از طرح‌های کاربردی گبه، نقوش خشتی و قابی شکل است که در میان بافندگان فارس و بختیاری بیشترین استفاده را دارد. در این طرح قاب‌های کوچکی به صورت منظم در کنار یکدیگر قرار دارند که درون آن‌ها با استفاده از نقوش هندسی، گل و مرغ، درخت، خاتم کاری و… تزئین می‌شود. قرارگیری این قاب‌های زیبا در کنار هم یک طرح منسجم و چشمگیر ایجاد می‌کند که یکی از محبوب‌ترین طرح‌های گبه دستباف است.
نقش درخت
درخت در اغلب هنرهای تصویری و غیرتصویری جایگاه ویژه‌ای دارد. در ایران درخت سرو به عنوان نمادی از شادی و بید مجنون نیز به عنوان نمادی از غم و اندوه شناخته می‌شود. درخت در میان بافندگان گبه نیز محبوبیت فراوانی داشته و یکی از کاربردی‌تری نقوش گبه دستباف است.
فرش ایرانی
طرح راه راه
یکی دیگر از نقوش معروف گبه دستباف طرح‌های راه راه است. با این که این نقوش قدمت دیرینه‌ای دارند اما می‌توان نمونه‌های مشابه آن را در نقاشی‌های انتزاعی دید. جهت خطوط در این نقوش می‌تواند به صورت عمودی، افقی و اریب باشد. گبه‌هایی که با این طرح بافته می‌شوند، گزینه بسیار خوبی برای استفاده در دکوراسیون داخلی هستند.
نقش کف ساده
گبه‌هایی که با این طرح بافته می‌شوند، می‌توانند نشانه‌ای از سادگی زندگی روستاییان و زمین بی محصول آن‌ها باشد.
نقش حوض گبه
در این طرح ترنجی در وسط قرار می‌گیرد که گلی را نشان می‌دهد. از اطراف این گل نیز گل‌ها و غنچه‌های دیگری در حال روییدن‌اند.
نقش گل رز
نقش گل در بسیاری از هنرهای سنتی مورد استفاده قرار گرفته و یکی از این هنرها گبه دستباف است. گل رز یکی از نقوشی است که در بافت گبه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
نقش خانه در هم
یکی از نقوشی که روایتگر نوع نگاه و ذهنیت بافندگان است، با عنوان نقوش خانه در هم شناخته می‌شود. این نقوش کارکردی عرفانی داشته و مراحل مختلف زندگی از آغاز عالم هستی تا پایان آن را روایت می‌کند.
سیر تحولات گبه از گذشته تا امروز
ابتدایی‌ترین گبه‌هایی که بافته می‌شد خودرنگ بودند، یعنی الیاف پشمی مورد استفاده در بافت این گبه‌ها رنگ‌آمیزی نمی‌شد. به همین دلیل اغلب این گبه‌ها با رنگ‌های سیاه، سفید و خاکستری بافته می‌شد. بعد از مدتی بافندگان با استفاده از رنگ‌های طبیعی و گیاهی، الیاف خود را رنگ‌آمیزی کردند و این کمک کرد تا آن‌ها طرح‌های ذهنی خود را به شکل بهتری در بافت گبه‌ها به کار بگیرند.
با گذشت زمان این گبه‌های رنگین که برای مصارف شخصی و روزمره ساخته می‌شدند، محبوبیت پیدا کردند. تا جایی که با روی کار آمدن کارخانه‌جات نساجی، بافت گبه به صورت ماشینی انجام شد. در بافت گبه ماشینی از الیاف مصنوعی و رنگ‌های شیمیایی استفاده می‌کنند که در نهایت باعث می‌شود قیمت پایین‌تری نسبت به گبه دستباف داشته باشند. هر چند بافت و نقوش گبه ماشینی دارای اصالت و هویت بومی نیست اما زیبایی‌های خاص خود را دارد. همچنین با توجه به قیمت پایینی که دارد افراد بیشتری می‌توانند آن را خریده و در زندگی روزمره از آن استفاده کنند.
مزایای استفاده از گبه
هر چه پیش‌تر می‌رویم ارتباط ما با صنایع دستی و هنرهای بومی کم‌رنگ‌تر می‌شود. اما ما می‌توانیم بسیاری از این محصولات را در جای جای زندگی خود استفاده کرده و به نوعی بین زندگی مدرن و امروزی خود با گذشته و هنرهای دستی و سنتی ارتباط برقرار کنیم. استفاده از چنین پتانسیل‌هایی فرصتی‌‌ست که نباید از دست دهیم. همین امروز که ما در گیر و دار زندگی مدرن هستیم، بسیاری از افراد در غرب و خارج از ایران از هنرهای سنتی شرقی و به خصوص ایرانی در خانه‌ها، محل کار، هتل‌ها و بسیاری از مکان‌های دیگر استفاده می‌کنند. اما مزایای استفاده از محصولی مثل گبه چیست؟
زیبایی
احتمالا اولین چیزی که در یک گبه دستباف جلب توجه می‌کند، طرح‌های زیبا و رنگ‌های گرم و پخته است. گبه یکی از متفاوت‌ترین صنایع دستی ایران است که نمونه‌های طرح و رنگ آن را در هیچ کجای دیگر نمی‌توان یافت.
اصالت
هر گبه دستباف به شدت با فرهنگ و اقلیم منطقه خود پیوند خورده است. نقوش به کار رفته در گبه حاصل ذهنیت بافندگان است که این ذهنیت نیز به طور مستقیم با طبیعت، فرهنگ، هویت و به طور کلی محیط اطراف بافندگان ارتباط دارد. هر گبه دستباف مرغوب و اصیل همراه خود داستان‌های جذابی از مناطق مختلف می‌آورد که شاید از جنس کلام نباشند اما به اندازه کافی گویا و سرشار از معنی‌اند.
راحتی و دوام بالا
گبه به دلیل داشتن پرزهای بلندتر و استفاده از الیاف پشمی ضخیم راحتی و نرمی بیشتری دارد. به همین دلیل اگر به دنبال زیراندازی راحت و زیبا هستید، می‌توانید به این گزینه فکر کنید. علاوه بر این دوام و مقاومت یک گبه مرغوب بسیار بالاست و در صورتی که به درستی مورد استفاده قرار بگیرد تا سال‌ها کیفیت و جذابیت اولیه خود را حفظ می‌کند.
عنصر متفاوتی در دکوراسیون داخلی
با افزودن یک گبه دستباف به دکوراسیون داخلی، تمامی موارد بالا به محیط خانه اضافه می‌شود. گبه دستباف فضایی گرم و آشنا به خانه یا محل کار شما می‌دهد و به راحتی با سایر لوازم خانه هماهنگ می‌شود. گبه همچنین برای ایجاد یک فضای مینیمال یا فضایی تلفیقی که در آن از عناصر مدرن و سنتی استفاده می‌کنند نیز مناسب است. خلاصه اگر به دنبال عنصری متفاوت، خاص و گیرا برای دکوراسیون داخلی هستید، حتما گبه دستباف را در نظر بگیرید.
نحوه صحیح نگهداری از گبه
منسوجات مختلف به خصوص آن‌هایی که از پشم بافته شدهاند همیشه در خطر حمله سوسک، موش، بید و موریانه قرار دارند که در این بین آسیب بیدزدگی از همه بیشتر است. به همین دلیل برای نگهداری از گبه باید نکات مهمی را رعایت کرد تا در طولانی مدت کیفیت و سلامت آن حفظ شود. می‌توان گفت مهم‌ترین عاملی که سبب تخریب و بیدزدگی گبه و منسوجات پشمی می‌شود رطوبت است. رطوبت شرایط لازم برای رشد بید را فراهم می‌کند. پس باید تا جای ممکن از قرار دادن گبه در فضاهای مرطوب خودداری کنیم و تا جای ممکن منسوجات پشمی را نزدیک به حمام، سرویس بهداشتی و آشپزخانه قرار ندهیم.
همچنین نگهداری گبه در فضاهای تاریک و کم‌تردد نیز منجر به بیدزدگی آن خواهد شد. برای پیشگیری از بیدزدگی گبه می‌توانید از محصولات ضد بید مختلف استفاده کنید و یا با استفاده از نفتالین مانع بیدزدگی گبه شوید. علاوه بر این موارد یکی دیگر از عواملی که باعث رنگ‌پریدگی و کاهش جذابیت گبه می‌شود، قرارگیری آن در معرض نور مستقیم خورشید است. گبه باید در هوای آزاد قرار بگیرد اما باید مراقب بود که نور خورشید باعث رنگ‌پریدگی آن نشود. شما می‌توانید برای اطمینان با استفاده از یک موکت احتمال مرطوب شدن گبه و بیدزدگی آن را کاهش دهید.
طرح گبه
جمع‌بندی
گبه دستباف یکی از زیباترین منسوجات سنتی ایران است که از پیشگامان آن می‌توان به عشایر قشقایی و لر اشاره کرد. گبه با استفاده از الیاف پشمی که با رنگ‌های طبیعی رنگ‌آمیزی شدهاند بافته می‌شود و نقوش به کار رفته در آن حاصل ذوق و سلیقه و ذهنیت بافندگان آن است. می‌توان به وضوح تاثیر طبیعت، فرهنگ و اقلیم مناطق مختلف را در نقوش، رنگ و بافت گبه‌ها دید که این نشان از اصالت و ارزش بالای این هنر زیبا دارد. نقوش هندسی، انسانی، حیوانی و طبیعی بیشترین کاربرد را در گبه دستباف دارند که البته با ظهور گبه ماشینی این نقوش نیز دچار تحولاتی شدهاند.
گبه ماشینی با استفاده از الیاف مصنوعی و رنگ‌های شیمیایی تولید می‌شود و نسبت به گبه دستباف قیمت پایین‌تری دارد. گبه ماشینی از اصالت و ارزش هنری چندانی برخوردار نیست اما به دلیل قیمت پایینی که دارد برای بسیاری از افراد مقرون به صرفه است. یک گبه زیبا و خوش‌رنگ می‌تواند فضای هر خانه‌ای را گرم و دلچسب کند و نقش موثری در جذابیت دکوراسیون داخلی منازل و محیط‌های کاری داشته باشد.