ملیله کاری چیست ؟ آشنایی کامل با هنر ملیله سازی
اغلب صنایع دستی ایرانی با به هم پیوستن قطعات کوچک و ریز تشکیل شده و دارای جزئیات فراوانی هستند که در بسیاری از مواقع این توجه به جزئیات و ریزهکاریها شگفتیآفرین میشود. ملیله کاری نیز دقیقا یکی از همین صنایع دستی است که از قطعات کوچکی با دقت و ریزهکاری فراوان ساخته میشود. ملیله کاری یکی از پرطرفدارترین صنایع دستی ایران است و پیشینه آن نیز به قبل از میلاد مسیح باز میگردد. این هنر که شاخهای از هنر فلزکاری است به نوعی نشاندهنده ذوق و خلاقیت ایرانیان بوده و آثاری که با این روش ساخته شدهاند جزء ظریفترین و پرجزئیاتترین آثار هنری فلزی محسوب میشوند. در این مطلب قصد داریم با این هنر ارزشمند و ظریف ایرانی آشنا شده و شناخت دقیقتری از ابزار، نحوه ساخت و همچنین تاریخ این هنر به دست بیاوریم.
ملیله کاری چیست
ملیله کاری یکی از صنایع دستی ایران است که برای ساخت ظروف و زیورآلات فلزی به کار میرود. این هنر یکی از زیرمجموعههای هنر فلزکاری است و در آن با استفاده از مفتولهای نازک نقره، ظروف تزئینی و یا زیورآلات ساخته میشود. نقرهای که در ملیله سازی مورد استفاده قرار میگیرد عیار 100 دارد و با اینکه اغلب آثار ملیله کاری از جنس نقره هستند اما در کنار این فلز از طلا و مس نیز برای ملیله کاری استفاده میکنند. برای ساخت آثار ملیله کاری ابتدا شمشهای نقره را با استفاده از چکش و یا دستگاه نَوَرد تبدیل به مفتولهای باریکی میکنند و سپس با استفاده از این مفتولها، نقشهای کوچکی میسازند. در مراحل بعد با کنار هم قرارگیری این قطعات کوچک در یک قالب، اثر نهایی ساخته میشود. البته در ادامه نحوه ساخت آثار ملیله سازی را به شکل دقیقتری توضیح خواهیم داد.
از جمله شهرهایی که در آنها ملیله کاری رواج دارد میتوان به زنجان، اردبیل، اصفهان و بروجرد اشاره کرد. از ملیله کاری برای ساخت انواع ظروف و کالاهای نقرهای مثل قندان، شیرینی خوری، آجیل خوری، آیینه و شمعدان، سینی، گوشواره، گل سینه و… استفاده میکنند. امروز به کارگیری ظروف ملیله سازی شده در زندگی روزمره نسبت به گذشته رواج کمتری دارد و اغلب افراد از این محصولات هنری فقط در دکوراسیون منازل خود بهره میبرند.
ملیله کاری مراحل متعدد و ظریفی دارد و بدون خرج صبر و حوصله و زمان نمیتوان آثار با کیفیت و مرغوبی ساخت. در این هنر، ظرافت طرح و نقش اولین چیزی است که بیننده را جذب خودش میکند و برای نمونه میتوان به آثار ملیله کاری زنجان نگاهی انداخت و این ظرافت و زیبایی را در آنها دید. جالب است بدانید که زنجان توسط سازمان بینالمللی یونسکو در سال 1398 به عنوان شهر جهانی ملیله انتخاب شده است.
تاریخچه ملیله کاری
استفاده از مفتولهای فلزی نازک از دوران پیش از تاریخ رواج داشت و افراد در مواردی مثل ساخت زیورآلات و لوازم دیگر، تکنیکهای مشابهای را به کار میگرفتند. اما سخت میتوان این اشیاء را با عنوان ملیله نامگذاری کرد، هر چند که در نهایت با پیشرفت همین تکنیکها ملیله کاری به شکلی که امروز ما میشناسیم رایج شد.
طبق نتایجی که پژوهشگران و باستانشناسان به آن رسیدهاند، قدمت ملیله کاری به حدود 550 تا 330 قبل از میلاد میرسد. این یعنی پیشینه ملیله کاری در ایران به دوران هخامنشیان باز میگردد. در این دوره به دلیل استفاده طبقات مرفه جامعه از ظروف گران قیمت و اشیاء ارزشمند، هنر فلزکاری رونق فراوانی گرفت. در دوران اشکانیان این روند ادامه داشت اما آثاری که در این دوره ساخته شدند شباهت بیشتری به ملیلههای امروز دارند.
در دوره ساسانیان نیز ساخت و استفاده از ظروف فلزی گران قیمت رایج بود و در برخی موارد این ظروف و اشیاء زینتی با سنگهای گرانبها تزئین میشدند. البته آثار زیادی از دوره ساسانیان و همینطور دورههای قبل از آن در دست نیست چرا که پس از حمله اعراب بسیاری از این اشیاء ارزشمند نابود شده و یا به غارت برده شدند. آثار ملیله نیز که با فلزات گرانبهایی مثل طلا و نقره ساخته میشدند نابود شده و به احتمال فروان برای استفاده دوباره ذوب شدهاند. اما با تلاشهای اخیر باستانشناسان در مناطقی مثل همدان، شوش و گنجینه جیحون شواهدی به دست آمده که قدمت هنر ملیله کاری را به قبل از میلاد مسیح میرساند.
ملیله کاری بعد از اسلام
در کتاب شاهکارهای هنر ایران اثر پروفسور آرتور اپهام پوپ به زرگری و نقره کاری در ایران بعد از ظهور اسلام اشاراتی شده و به آثاری از ملیلههای متعلق به قرن 12 میلادی پرداخته شده است. بعد از ورود اسلام به ایران و در حکومت سلجوقیان میتوان نمونههای زیبایی از ملیله یافت که نشاندهنده مهارت و تجربه هنرمندان است. این آثار به شکل غیر مستقیم کیفیت و ظرافت ملیله در دورههای پیشین را نیز نشان میدهد. دورههایی که به دلیل جنگ و غارت و خونریزی آثار زیادی از ملیله کاری در آنها باقی نمانده است.
در دوران سلجوقی عدهای از هنرمندان خراسانی که در فلزکاری ماهر بودند به دلیل جنگ و شرایط نامساعد برای زندگی مهاجرت کرده و به شهرهایی چون زنجان، بروجرد، همدان، تبریز و به خصوص شهر موصل رفتند. این هنرمندان خراسانی فلزکاری و در پی آن ملیله کاری را در سال پنجم ه.ق در زنجان رواج دادند. در دوران حکومت مغولها و تیموریان به علت ناآرامیهای موجود و جنگهای فراوان آثار چندانی در دست نیست. اما دوران صفوی با رونق دوباره و شکوه ملیله کاری همراه بود. یکی از آثار ارزشمند این دوره درب مدرسه چهارباغ اصفهان است که توسط عبداللطیف تبریزی و به دستور شاه سلطان حسین ساخته شد.
در این دوره تاریخی شاه عباس نیز تعداد زیادی از ارامنه جلفای آذربایجان را به اصفهان آورد و منطقهای به نام جلفا بنا نهاد. این افراد که به ساخت مصنوعات فلزی و ملیله کاری نیز میپرداختند، ساخت اولین ملیلهها را در اصفهان آغاز کردند. در دورههای بعدی و با روی کار آمدن افشاریان و زندیان ملیلهکاری اصالت و ویژگیهای خود را حفظ کرد و کاملتر شد. آثار زیبای دوران قاجار حاکی از این روند تکاملی هستند و میتوان نمونههای مختلفی از ملیله سازی مثل قلمدان، سینی، سرقلیان، دواتدان و… را در این دوره مشاهده کرد.
معرفی ابزار ملیله کاری
برای شناخت هر حرفه و هنری اولین قدم، آشنایی با ابزار مورد نیاز آن است. در ملیلهکاری نیز از ابزارهای گوناگونی در مراحل مختلف کار استفاده میشود که در ادامه به معرفی آنها میپردازیم:
کوره ملیله کاری: در ساخت ملیله از انواع کورههای گازی و ذغالی استفاده میکنند که در این کورهها دما به بالای 1300 درجه سانتیگراد میرسد. این کورهها حرارت لازم برای ذوب نقره را فراهم میکنند.
بوته گرافیتی: بوته ظرفی به شکل استوانه است که برای ذوب فلزات از آن استفاده میکنند. این ظرف مقاومت بالایی در برابر گرما دارد و در برخورد با مواد مذاب واکنشی نشان نمیدهد.
ریچه: قالب فلزیای است که نقره پس از ذوب شدن داخل آن ریخته میشود تا به شمش ملیلهای تبدیل شود. این قالب به شکل مستطیل است و 25 تا 30 سانتیمتر طول و حدود 5 میلیمتر قطر دارد.
دستگاه نَوَرد: این دستگاه وظیفه تبدیل شمش ملیلهای به مفتول را بر عهده دارد.
انبر آتش کاری: این انبر دارای دسته بلندی است و هنگام لحیمکاری اثر مورد استفاده قرار میگیرد.
تخته تاب: از این وسیله برای تابیدن مفتول نقرهای استفاده میکنند که شامل دو قطعه چوب است.
قیچی: از قیچی برای بریدن ورقههای آهنی و مفتولهای نقرهای استفاده میشود.
فرچه سیمی: فرچه سیمی معمولا در مراحل پایانی کار و برای زدودن آلودگیها و تمیزکاری اثر استفاده میشود.
آینه سوهان: این ابزار جهت براق کردن و شفاف نمودن سطح نقره به کار میرود.
جفت: شکل دادن به مفتول و ایجاد ریزنقشها با استفاده از جفت انجام میشود.
حدیده: از این ابزار برای تهیه مفتولهای نقره با ضخامت بسیار کم و قطرهای گوناگون استفاده میکنند.
دندانه: با استفاده از این ابزار نوار صاف نقرهای را به نوار دندانهدار تبدیل میکنند.
مراحل ساخت ملیله
برای ملیله کاری از فلز نقره، مس و طلا استفاده میکنند اما استفاده از نقره رایجتر است. هر چند که امروز به دلیل قیمت بالای این فلز در بسیاری از کارگاههای ملیله کاری از مس برای ساخت محصولات استفاده میشود. برای فراهم کردن مقدمات و مواد اولیه ملیله کاری باید در ابتدا فلز مورد نظر با استفاده از بوته در کوره قرار گرفته تا ذوب شود. بعد از ذوب شدن فلز باید آن را در ریچه ریخت تا پس از سرد شدن به شکل مستطیلی با طول 25 تا 30 سانت و قطر 5 میلیمتر در بیاید.
در مرحله بعد برای تهیه مفتولهای باریک از دستگاه نورد استفاده میشود. هنگام استفاده از دستگاه نورد، مفتول را یک بار از سوراخ بزرگتر و یک بار هم از سوراخ کوچکتر حدیده عبور میدهند تا یک مفتول بسیار نازک و ظریف با قطر یکسان به دست آید.
برای شروع ملیله سازی ابتدا یک صفحه مستطیلی شکل را با لایهای از موم اندود میکنند. سپس قالبی که شکل ظرف مورد نظر است روی صفحه قرار میدهند و نوار نقرهای را روی قالب میگذارند. به این صورت شکل اولیه و اسکلت کار آماده میشود. حالا با استفاده از ملیلههای کوچک که نقشهای مختلفی نیز دارند، فضاهای خالی پر میشود. در مرحله بعد با آب کردن موم، ظرف را از صفحه مستطیلی جدا میکنند. حالا نوبت به لحیمکاری ملیله میرسد. با استفاده از براده نقره (درصورتی که از نقره برای ملیله کاری استفاده شود) لحیمکاری محصول مورد نظر انجام میگیرد و قطعات مختلف ملیله به یکدیگر متصل میشوند.
در مراحل پایانی کار، محصول مورد نظر را در محلول اسید سولفوریک قرار داده و بعد از آن با استفاده از برس سیمی و سوهان ناهمواریها و آلودگیهای سطح قطعات را از بین میبرند.
نقوش کاربردی در ملیله کاری
ظروف و زیورآلات ملیله تمام زیبایی و شکوه خود را مدیون نقوش ریز و پرجزئیاتی هستند که با تاباندن و چسبیدن رشتههای نازک فلزی ایجاد میشود. این نقوش مانند بسیاری از صنایع دستی دیگر از نقوش سنتی و اصیل ایرانی تاثیر گرفتهاند و میتوان رد پای آن را در فرش بافی، ترمه بافی، قلم زنی و… دید. مهمترین نقوشی که در هنر ملیله کاری مورد استفاده قرار میگیرد شامل این موارد است:
- سایه ملیله یا واو ملیله (که فرمی شبیه به “و” فارسی دارد)
- ارمنی مله جقه
- ماشین ملیله یا ماشین مله سی
- غنچه
- ریزه جقه
- برگ فرنگ
- سه چشمه
- چهار چشمه
انواع محصولات ملیله کاری
از این هنر برای ساخت محصولات متنوعی استفاده میشود که برخی کاربردی و برخی نیز برای مصارف تزئینی مورد استفاده قرار میگیرند. در گذشته فلز نقره پای ثابت ملیله کاری بود اما امروز جهت کاهش هزینهها بیشتر از مس و آبکاری نقره استفاده میشود. همین موضوع در بسیاری از مواقع که قصد خرید محصولات ملیله کاری را داریم باعث کاهش بسیاری از هزینهها میشود. در نهایت انتخاب یک محصول ملیله کاری به بودجه و سلیقه ما بستگی دارد و وجود محصولاتی با تنوع قیمتی بالا، دست ما را تا حد قابل قبولی باز میگذارد. مهمترین محصولات ملیله کاری شامل این موارد میشود:
- سینی
- بشقاب
- آینه و شمعدان
- شیرینیخوری
- شکلات خوری
- شربت خوری
- آجیل خوری
- قندان
- گلاب پاش
- گیره
- قاب عکس
- گوشواره
- گردنبند
- دستبند
- انگشتر
- و…
مهمترین مراکز ملیله کاری ایران
ملیله کاری هنری باستانی است و قدمت آن به دوران هخامنشیان باز میگردد. با وجود این سابقه طولانی و دراز مدت میتوان به وضوح ریشههای محکم این هنر را در برخی از شهرهای ایران دید. در ادامه مهمترین مراکز تولید محصولات ملیله را معرفی میکنیم.
ملیله زنجان
زنجان سرآمد هنر فلزکاری در ایران است. این شهر در سال 1398 بنا بر تصویب یونسکو به عنوان شهر جهانی ملیله انتخاب شد. زنجان از گذشتههای دور تا به امروز یکی از شهرهای فعال در زمینه ملیله کاری بوده است. فلز کاری در زنجان به دوران هخامنشیان باز میگردد و سابقه ملیله در این شهر به قرن دهم ه.ق میرسد. این یعنی ملیله کاری زنجان در دوران سلجوقی رونق گرفت اما دوران اوج آن در زمان حکومت صفویان بود. مستشرق اروپایی، فردریک ریچارد در سفرنامه خود زنجان را به صورت شهر کوچک و پر زرق و برقی توصیف میکند که نقره و ملیله کاری در آن فراوان است.
زنجان تا قبل از دوران پهلوی تنها شهری بود که ملیله کاری به طور گسترده در آن رواج داشت اما با حکومت رضاخان و مهاجرت هنرمندان به شهرهایی مثل اصفهان و تهران و سایر نقاط کشور این هنر نیز گسترش پیدا کرد. جعبه جواهرات، سرویس چای خوری و شراب خوری، دستههای چاقو و… تعدادی از محصولات ملیله زنجان هستند.
ملیله اصفهان
اصفهان یکی دیگر از مراکز تولید و ساخت محصولات ملیله است و قدمت ملیله کاری در این شهر به دوره صفویه برمیگردد. درب مدرسه چهار باغ اصفهان شاهکاری است که وجود ملیله را در زمان صفویان در اصفهان تایید میکند. با این حال اصالت و ظرافت نقوش ملیله زنجان نسبت به ملیله کاری اصفهان بیشتر است و از نظر عیار نقره نیز ملیله زنجان در سطح بالاتری قرار دارد. عیار نقره مصرفی در اصفهان 90 تا 95 و عیار نقره مصرفی زنجان 99.9 است. همچنین ملیله اصفهان دارای نقشهای بزرگتری نسبت به ملیله زنجان است و در مقابل آن محصولات تولید شده در زنجان از ظرافت و ریزهکاری بیشتری برخوردارند.
ملیله اردبیل
شهر دیگری که به عنوان یکی از مراکز مهم تولید محصولات ملیله شناخته میشود اردبیل است. ملیله نقره اردبیل دارای خصوصیات و نقوش منحصر به فردی است که آن را از ملیله زنجان، اصفهان و سایر نقاط ایران متمایز میکند.
نحوه نگهداری از محصولات ملیله کاری
این محصولات مرغوب بعد از تولید در وان لاک غوطهور شده و سپس در کوره با دمای 100 درجه سانتیگراد حرارت میبینند تا از خط و خش در امان باشند. علاوه بر این ملیلهای که در مهمانی و برای پذیرایی مورد استفاده قرار میگیرد قابل شستوشو بوده و بعد از شستوشو نیز تغییر رنگ نمیدهد. برای شستن ملیله میتوان از آب سرد و مایع ظرفشویی و یا آب و صابون ملایم یا شامپو بچه استفاده کرد اما باید مراقب بود که فشار بیش از حدی به ظرف وارد نشود. همچنین تا جای ممکن باید از آغشته شدن ظروف ملیله به مواد اسیدی جلوگیری کرد. علاوه بر این پیشنهاد میکنیم به هیچ وجه از ماشین ظرفشویی برای شستن این ظروف استفاده نکنید. چرا که ماشین ظرفشویی از آب داغ و شویندههای قوی برای تمیز کردن ظروف استفاده میکند.
جمعبندی
ملیله کاری یکی از صنایع دستی ایرانی است که قدمت آن به دوران هخامنشیان باز میگردد. در این هنر با کنار هم قرار دادن مفتولهای نقرهای که هر کدام دارای نقش خاصی هستند، محصول نهایی آماده میشود و میتوان این هنر را ترکیبی از صبر و حوصله و ظرافت دانست. محصولات ملیله امروز در دکوراسیون بسیاری از منازل و فضاهای کاری مورد استفاده قرار میگیرند و طرفداران بسیاری در ایران و حتی خارج از ایران دارند. محصولات ملیله با تنوع بالایی در انواع کاربردی و زینتی تولید میشوند. بسیاری از هنرمندان برای کاهش قیمت این محصولات، آثار خود را با استفاده از مس و آبکاری نقره تولید میکنند تا در نهایت برای خریدارن مقرون به صرفه باشد.