بستن
0 محصول
مشاهده سبد خرید
مهدی حسینی
1402-11-02
سفالگری چیست؟ و برای سفالگری ساده از کجا باید شروع کنیم
ما ایرانی‌ها پیوند عجیبی با سفال و سفالگری داریم. شاید به خاطر پیشینه سفال در ایران باشد. شاید به خاطر این باشد که قدیمی‌ترین ظروف منقوش سفالی در ایران پیدا شده یا به خاطر این که قدیمی‌ترین کوره و قدیمی‌ترین چرخ سفالگری مربوط به ایران است. به هر حال انسان‌ها با هویت تاریخی خود پیوند عمیقی دارند و به نوعی از طریق فرهنگ و هنر با تاریخ خود ارتباط برقرار می‌کنند.
استفاده از ظروف سفالی در آشپزخانه یا برای سرو غذا و نوشیدنی، رنگ و بوی خاصی به فضا می‌بخشد که فقط مخصوص سفال است. رنگ و بویی که انگار از گذشته آمده و احساس نوستالژیکی به همراه دارد. و احتمالا به خاطر همین چیزهاست که سفالگری یکی از رشته‌های محبوب هنری و یکی از جذاب‌ترین فعالیت‌هایی است که مستقیما با ذوق و خلاقیت و مهارت افراد سر و کار دارد. قدم گذاشتن در دنیای سفالگری چه برای کسب درآمد، چه برای سرگرمی و چه برای خلق آثار هنری می‌تواند یکی از شیرین‌ترین ماجراجویی‌های زندگی شما باشد. قاعدتا اولین قدم برای وارد شدن به هر مسیری، کسب اطلاعات و افزایش آگاهی است. در این مطلب به طور مفصل با هم درباره سفالگری حرف می‌زنیم و با ابزار سفالگری و تاریخچه آن آشنا می‌شویم. پس بیایید اول از همه ببینیم سفالگری چیست و به تعریف دقیق‌تری از این هنر برسیم.
سفالگری چیست
سفالگری هنر ساخت اشیاء کاربردی، هنری و تزئینی با استفاده از گِل است. در طی فرآیند سفالگری، اشیاء ساخته شده از گل در کوره پخته شده و تبدیل به سفال می‌شوند. پیشینه سفالگری به گذشته‌های دور بازمی‌گردد و قبل از اینکه شیشه به شکل گسترده‌ای توسط انسان مورد استفاده قرار بگیرد، سفالینه‌ها رایج‌ترین مظروفات بشر بودند. در هنر سفالگری اغلب از خاک رُس استفاده می‌کنند. این خاک اگر با مقدار کمی آب مخلوط شود، خاصیت خمیری از خود نشان داده و بتونه‌شکل می‌شود. به همین دلیل بهترین گزینه برای ساخت اشیاء و ظروف سفالی، انواع خاک رُس است. خاک رُسی که اغلب ما می‌شناسیم به دلیل وجود مقادیر بالای آهن به رنگ سرخ دیده می‌شود و اغلب سفالینه‌ها نیز چنین رنگی دارند.
ظرف‌های سفالی یکی از قدیمی‌ترین ساخته‌های بشر هستند. می‌توان انسان را تصور کرد که برای ذخیره آب و غذا و سهولت در نگهداری و مصرف مواد غذایی با پی بردن به خاصیت چسبندگی و شکل‌پذیری گل رُس، اقدام به ساخت ظروف سفالی به شکل‌های گوناگون می‌کند. با گذشت زمان نیز این روش ابتدایی ساخت ظروف از بین نرفت و توانست همراه دیگر هنرها و صنایع بشر پیشرفت کند. کم‌کم انسان‌ها ظرف‌های گلی خود را با نقش و نگارهایی تزئین کردند و به شکل‌های گوناگونی به تکامل هنر سفالگری مشغول شدند. بخش بزرگی از اطلاعات ما درباره گذشتگان و بسیاری از تمدن‌ها و فرهنگ‌های باستانی از طریق همین ظروف و اشیاء سفالی و نقش و نگارهای ترسیم شده بر آنها به دست ما رسیده است.
آشنایی با هنر سفالگری
یکی از مهمترین ویژگی‌های ظروف سفالی استحکام بالای آن‌هاست. به همین دلیل هم بعد از گذشت این همه سال هنوز ساخت و استفاده از ظروف سفالی رایج بوده و با وجود قیمت پایینی که دارد مورد توجه مردم است. همچنین به دلیل خاصیت شکل‌پذیری بالایی که گل رُس در اختیار سفالگران قرار می‌دهد، هیچ گونه محدودیتی در ساخت اشیاء و ظروف سفالی مانع کار نمی‌شود و از این جهت می‌توان با نهایت ابتکار و خلاقیت به ساخت اشیاء کاربردی و هنری پرداخت.
صنایع دستی سفالی
اندکی درباره تاریخ سفالگری
ساخت و استفاده از سفال که یکی از قدیمی‌ترین ساخته‌های دست بشر است، به گذشته‌های دور برمی‌گردد. به طوری که بررسی اشیاء سفالی یکی از مهمترین دریچه‌های کشف تاریخ انسان محسوب می‌شود. اشیاء سفالی با گذشت زمان و در طول تاریخ از نظر جنس، رنگ، فُرم و نقش دچار تغییرات مختلفی شدند و با بررسی همین پارامترها می‌توان اطلاعات بسیار زیادی درباره فرهنگ‌های پیش از تاریخ و اولین تمدن‌ها و جوامع بشری جمع‌آوری کرد. هنوز درباره چگونگی ساخت اولین سفال‌ها اختلاف نظر وجود دارد اما شاید برای شما هم جالب باشد که عده‌ای ریشه سفال را در صنعت سبدبافی می‌دانند. آنها بر این باورند که گل‌های اندودکننده کف سبدهای گیاهی بعد از خشک شدن یا قرار گرفتن در آتش و سوختن چوب‌های سبد، الهام‌بخش سفال‌سازی بوده‌اند. اما نمی‌توان از این موضوع مطمئن بود و اطلاعات ما از اولین سفال‌ها هنوز کافی نیست.
ساخت ظروف سفالی از زمان شکل‌گیری اولین روستاها و با یکجانشینی انسان آغاز شد. سفال به دلیل خاصیت فاسد نشدنی که دارد گزینه مناسبی برای نگهداری غذای این مردمان بود. اولین سفال‌ها به وسیله دست و بدون چرخ سفالگری و برای مصارف کاربردی و آئینی ساخته می‌شد. تا اینکه در هزاره چهارم پیش از میلاد اولین چرخ‌های سفالگری ساخته شد. قدمت سفالینه‌ها در ایران به بیش از 10 هزار سال می‌رسد. در این زمان انسان‌های ساکن بین‌النهرین زندگی غارنشینی و جمع‌آوری غذا را ترک کرده و به تولید غذا مشغول شدند که در نتیجه‌ی آن اولین اجتماعات کشاورزی پدید آمدند. اجتماعاتی که از مشخصات آن ساخت سفال‌های ظریف و زیبای نخودی و قرمز رنگ است. آثار و بقایای این سفال‌ها از شرق دریای مدیترانه تا دره رود سند در مناطق باستانی مختلف یافت شده است.
ظروف سفالی
تاریخچه سفالگری
در هزاره ششم پیش از میلاد اولین نشانه‌های پیدایش کوره پخت در صنعت سفال نمایان می‌شود. در هزاره چهارم پیش از میلاد نیز اولین چرخ‌های سفالگری که به شکل ابتدایی ساخته شده و با دست حرکت می‌کردند، پدید آمدند. چرخ سفالگری تحولات عظیمی در صنعت سفال رقم زد و ظرافت و کیفیت سفال‌ها را به طور چشمگیری ارتقا داد.
در همین دوران سفالگری در نقاط دیگری مثل مصر و چین در حال پیشرفت بود. در مصر می‌توان روند تحولات خط تصویرنگار و خط اندیشه نگار را در نقش و نگارهای به کار رفته بر سفال‌ها دید. در ایران نیز در طول دوره‌های مختلف شاهد تغییرات گوناگونی در رنگ و فُرم و نقش سفالینه‌ها هستیم. به طور کلی ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش و قرارگیری در محل تقاطع تمدن‌های باستانی در اغلب بخش‌ها و در زمان‌های مختلف درگیر ساخت سفال بوده است. اما بررسی‌های اخیر و تحقیقات باستان‌شناسی چهار منطقه تولید سفال در فلات ایران را اینگونه معرفی می‌کند:
بخش اول شامل غرب کوه‌های زاگرس و نواحی لرستان است. بخش دوم شامل نواحی جنوب دریای خزر و مربوط به استان‌های گیلان و مازندران است. بخش سوم شمال غرب کشور و نواحی آذربایجان را شامل می‌شود و چهارمین بخش در جنوب شرقی قرار دارد و استان‌های کرمان و سیستان و بلوچستان را در بر می‌گیرد. اما افزون بر این چهار منطقه در بخش‌های مختلفی از ایران و در دوره‌های تاریخی مختلف می‌توان شاهد تولید سفال و رشد هنر سفالگری بود. هنری که دید ما از گذشته‌های دور تا همین صد سال پیش را شفاف می‌کند و از فرهنگ و هویت انسان‌ها در دوره‌های تاریخی مختلف پرده برمی‌دارد.
ابزار سفالگری
ابزار سفالگری
برای شروع سفالگری و کار کردن با سفال به ابزار مختلفی نیاز داریم. این ابزار در مراحل مختلف ساخت اشیاء سفالی مورد استفاده قرار می‌گیرند و برخی از آنها اصلی و برخی نیز ابزارهای جانبی سفالگری هستند. در ادامه مهمترین ابزارهای سفالگری را معرفی می‌کنیم:
خاک رُس
اولین و مهمترین ابزار در کار سفالگری خاک رُس است. خاک رُس از ترکیب مواد معدنی، خرده‌سنگ، ماسه و انواع مواد طبیعی تشکیل شده است. با کم و زیاد شدن هر کدام از این مواد در ترکیب خاک رُس، رنگ و خاصیت آن تغییر می‌کند. برای مثال خاک رُسی که همه ما به رنگ سرخ یا قهوه‌ای دیده‌ایم در صورت حذف آهن از ترکیب آن، به رنگ خاکستری یا سفید در می‌آید. اما به طور کلی این خاک پس از مخلوط شدن با آب خاصیت خمیری به خود گرفته و بسیار شکل‌پذیر می‌شود. به همین دلیل خاک رُس بهترین گزینه برای ساخت لوازم سفالی است.
سفالگری ساده
معمولا سه نوع خاک رُس در سفالگری مورد استفاده قرار می‌گیرد:
استون‌ور: این گل به خوبی رطوبت را در خود حفظ می‌کند و هنگام کار با آن نیازی به خیس کردن مداوم دست نیست و از این جهت برای افراد مبتدی بهترین گزینه است. همچنین سفال‌های ساخته شده از این گل به این دلیل که دمای پخت بالایی را تحمل می‌کنند، از مقاومت مطلوبی برخوردارند.
چینی: این خاک دقیقا برعکس استون‌ور عمل می‌کند و برای کار با آن باید به میزان آب دقت زیادی شود. اگر آب کم‌تر از حد نیاز اضافه شود گل خشک شده و اگر زیاد باشد گل فُرم خود را از دست می‌دهد. در کل استفاده از گل چینی در ساخت اشیاء سفالی به تجربه و آزمون و خطای زیادی نیاز دارد و برای افراد مبتدی گزینه چندان مناسبی نیست.
ارتون‌ور: خاک ارتون‌ور غلظت و وزن بیشتری از استون‌ور دارد اما از آن ضعیف‌تر است. همچنین به دلیل این که سفال‌های ساخته شده از ارتون‌ور توانایی نگهداری مایعات را ندارند، معمولا باید لعاب‌کاری شوند. این گل به نسبت سایر گل‌ها در محدوده دمای پخت پایینی پخته می‌شود.
چرخ سفالگری
همان طور که سفالگری در تاریخ خود با ابداع چرخ سفالگری دچار تحول و پیشرفت شد، شما نیز با داشتن یک چرخ سفالگری خوب می‌توانید انقلابی در ساخت اشیاء سفالی‌تان رقم بزنید. چرخ سفالگری احاطه شما بر اثرتان را بیشتر می‌کند و برای ایجاد تقارن و بالا بردن سرعت کار ضروری است. شما می‌توانید پس از مشورت با افراد حرفه‌ای و متناسب با شیوه کار و نیازتان یکی از انواع چرخ‌های سفالگری را تهیه کنید. چرخ‌های سفالگری در انواع رومیزی، پایی و برقی در بازار موجود است.
سفالگری با دست
کوره سفالگری
اشیاء و ظروف ساخته شده از گل برای تبدیل شدن به سفال باید در دمای معینی پخته شوند. فرهای خانگی این میزان از حرارت را تولید نمی‌کنند و برای انجام این کار به کوره‌های مخصوص پخت سفال نیاز است. البته به این دلیل که هزینه تهیه کوره سفالگری بسیار بالاست، خیلی از افراد کوره‌های سفالگران شهر خود را اجاره کرده و آثار خود را با استفاده از آنها می‌پزند. دقت داشته باشید که محدوده دمایی پخت گل‌ها متفاوت است و برای نتیجه‌گیری بهتر باید از افراد متخصص کمک گرفته شود.
ابزار کاهنده
این ابزار برای برداشت و کم کردن از سطح گل مورد استفاده قرار می‌گیرد. به کمک ابزار کاهنده می‌توان به حکاکی پرداخت و بافت و طرح روی سطح کار ایجاد کرد.
سیم برش
از این ابزار برای تقسیم و برش گل استفاده می‌کنند و اثری که به اتمام رسیده با استفاده از آن از صفحه چرخ سفالگری جدا می‌شود. سیم مفتول معمولی نیز می‌تواند چنین کاربردی داشته باشد.
اسفنج
اسفنج برای تمیز کردن سطح کار و شکل دادن به آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. می‌توان از هر نوع اسفنجی برای این کار استفاده کرد.
چاقوی سفالگری
بریدن تکه‌های گل و همچنین جدا کردن قالب‌ها با استفاده از چاقوی سفالگری انجام می‌شود.
سفالگری ایرانی
سوزن سفالگری
از سوزن سفالگری برای اندازه‌گیری ضخامت گل استفاده می‌کنند. همچنین برای حکاکی و سوراخ کردن سطح گل نیز می‌توان از آن استفاده کرد.
کولیس
فاصله دو طرف دهانه کوزه یا ظرف توسط کولیس اندازه‌گیری می‌شود.
تیماج
تیماج جهت صاف کردن لبه‌های سفال و فشرده کردن گل مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مشته
این وسیله برای صاف کردن سطح گل به کار برده می‌شود.
ابزارهای دیگری که در سفالگری مورد استفاده قرار می‌گیرند شامل حوله، کاردک، قلمو، کاسه، آب، برس سفالگری، سنباده و… می‌شود. مطمئنا پس از مقداری آزمون و خطا در سفالگری، بهترین و مناسب‌ترین ابزار را پیدا می‌کنید و چم و خم کار دست‌تان می‌آید.
درآمد سفالگری
مراحل ساخت یک قطعه سفالی
در مرحله اول برای ساخت یک قطعه سفالی باید با ترکیب خاک رُس و آب، گِل درست کنیم. البته انواع گل آماده در بازار وجود دارد که می‌توانید در صورت تمایل از آنها استفاده کنید. در این مرحله باید به غلظت گل دقت کنیم تا بیش از حد رقیق یا غلیظ نشود. سپس ورز دادن گل را شروع می‌کنیم. باید آنقدر ورز دادن را ادامه دهیم تا تمامی حباب‌های درون گل از بین بروند.
بعد از اینکه گل به حالت یکدستی درآمد می‌توانیم با استفاده از ابزار مختلف، ساخت قطعه سفالی را آغاز کنیم. باید با نهایت دقت و مهارت به قطعه مورد نظر شکل دهیم و به تعادل، تقارن و ساختار آن توجه کنیم تا در نهایت صاحب اثری زیبا باشیم. در مرحله بعد قطعه سفال ساخته شده را در معرض هوا قرار می‌دهیم تا کاملا خشک شود. بعد از خشک شدن گل، قطعه سفالی را برای پخت درون کوره سفالگری قرار می‌دهیم. وقتی پخت قطعه ما تکمیل شد، آن را از کوره خارج کرده و زمان می‌دهیم تا خنک شود.
حالا نوبت تزئینات دلخواه و در صورت تمایل لعاب‌کاری است. برای این کار سطح سفال را به خوبی صاف و صیقلی می‌کنیم تا لعاب یا نقش مورد نظر به خوبی روی آن بنشیند. برای افزایش استحکام و ماندگاری لعاب، باید بار دیگر قطعه سفالی را در کوره پخت. در نهایت باید گفت استحکام و زیبایی سفال به تک‌تک این مراحل بستگی دارد و در صورتی که قسمتی از کار به خوبی انجام نشود، اثر نهایی ترک خورده و یا می‌شکند.
صنایع دستی
تشخیص ظروف سفالی با کیفیت
ساخت و تولید ظروف سفالی به صورتی که گفته شد انجام می‌شود. اما برای تشخیص ظروف سفالی مرغوب و با کیفیت باید به چه نکاتی توجه کنیم؟ اولین نکته برای تشخیص سفال مرغوب در لعاب آن نمایان می‌شود. لعاب یک پوشش شیشه مانند روی سطح سفال ایجاد می‌کند تا تمام منافذ ریز بسته شوند. به این دلیل که برخی از تولیدکنندگان در ترکیبات لعاب خود از سرب استفاده می‌کنند، بهتر است قبل از خرید هر سفالی از این مسئله مطمئن شویم. چرا که در صورت وجود سرب در سفال، غذا و نوشیدنی‌ها آلوده شده و باعث بیماری می‌شود.
نکته دیگری که باید به آن توجه کنید وجود یا عدم وجود دانه‌های سفید بر سطح ظرف است. این دانه‌ها آهک درون خاک هستند و به مرور باعث خرد شدن و از هم پاشیدن سفال می‌شوند. همچنین سفال‌هایی که بر سطح خود ترک‌های ریزی دارند انتخاب خوبی نیستند. این ترک‌ها محل خوبی برای رشد میکروب‌ها و آلودگی‌هاست و استفاده از این ظروف سفالی می‌تواند باعث بیماری شود.
نکته دیگری که کیفیت یک ظرف سفالی را نشان می‌دهد، وضعیت اتصالات ظرف مثل دستگیره، در و پایه است. این اتصالات باید به خوبی صورت گرفته و از استحکام بالایی برخوردار باشند. همچنین رنگ‌هایی که برای تزئینات سفال استفاده شده باید درون کوره رفته باشند، در غیر این صورت به مرور زمان از بین می‌روند.
شغل سفالگری
درآمد سفالگری
سفال از هزاران سال پیش تا امروز مورد استفاده انسان قرار گرفته است. پس می‌توان مطمئن بود تقاضا برای اشیاء و ظروف سفالی به مقدار زیادی وجود دارد. اما صرف تقاضای زیاد به معنی موفقیت کسب و کار افراد در این زمینه نیست. برای رسیدن به موفقیت در بازار سفال باید در ابتدا مهارت‌های خود را افزایش دهیم و هر روز آموزش‌های جدیدی ببینیم. با بالا رفتن کیفیت محصولات می‌توان خیلی بیشتر به موفقیت امیدوار بود اما باید گفت تا اینجا فقط نیمی از راه را آمده‌ایم. بخش بزرگی از موفقیت کسب و کارها به روش‌های بازاریابی و فروش آنها بستگی دارد و جدا از کیفیت، این بازاریابی است که نقش تعیین کننده‌ای در دیده شدن هر برندی ایفا می‌کند.
اگر می‌خواهید در شبکه‌های اجتماعی و با یک فروشگاه آنلاین، فروش محصولات خود را آغاز کنید حتما به نکاتی که گفته شد توجه کنید. مخاطب محصول خود را پیدا کرده و انواع روش‌های بازاریابی را تست کنید تا کم‌کم به موفقیت برسید. همچنین می‌توانید محصولات خود را از طریق همکاری با فروشگاه‌های مختلف به فروش برسانید.
یکی دیگر از راه‌های کسب درآمد از سفالگری، تدریس آن است. اگر به اندازه کافی با مهارت‌های لازم آشنایی دارید و به اندازه‌ای که باید آموزش دیده و تجربه کسب کرده‌اید، می‌توانید به تدریس سفالگری نیز به عنوان یک گزینه برای کسب درآمد فکر کنید.
درآمد ظروف سفالی
سخن پایانی
به طور کلی سفالگری از جمله فعالیت‌هایی است که می‌توانیم به کمک آن خلاقیت و صبر و حوصله خودمان را افزایش داده و در صورت تمایل از طریق آن درآمد کسب کنیم. این فعالیت هنری به خصوص برای کودکان بسیار مناسب است و می‌تواند به خلاقیت و پرورش استعداد‌های آنها کمک کند. به هر حال ساخت اشیاء و ظروف سفالی از گِل، عملی است که به مهارت، هوش، تمرکز و خلاقیت زیادی نیاز دارد و به همین دلیل یادگیری این هنر در هر سن و سالی به افراد پیشنهاد می‌شود. هر چه باشد ساختن یک کوزه یا کاسه سفالی می‌تواند جایگزین مناسبی برای نشستن‌های طولانی مدت پای تلویزیون و استفاده طولانی و بدون هدف از گوشی هوشمند باشد.