صنایع دستی شیراز با ثبت جهانی – سوغات شیراز
شیراز شهریست با قدمت طولانی و تاریخی غنی. اهمیت این منطقه را میتوان از زمان حکومت هخامنشیان در ایران دید و از طرفی فرهنگ و هنر اصیل مردمان شیرازی در صنایع دستی شیراز و هنرهای سنتی این شهر قابل مشاهده است. صنایع دستی شیراز از تنوع چشمگیری برخوردارند. از انواع منسوجات و بافتنیها گرفته تا هنر فلزکاری و سفالگری از زمانهای دور در این شهر رونق داشته است. مهمترین ویژگی این صنایع دستی، پیوند عمیق آنها با هویت و اقلیم شیراز است که نشان از اصالت و تبارمندی این آثار دارد.
شیراز در دوران صفاری، آلبویه و زندیه پایتخت ایران بود و همچنین مورد توجه بسیاری از حکومتهای دیگر مثل صفویان و افشاریان قرار داشت. این اهمیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی در کنار تاریخ غنی این منطقه باعث شده که امروز شاهد شهری منحصر به فرد و اصیل باشیم. اصالتی که بارزترین جلوهی آن هنرهای سنتی و صنایع دستی این شهر است. جالب است بدانید در بهمن 1398 شهر شیراز توسط شورای جهانی صنایع دستی به فهرست شهرهای جهانی صنایع دستی افزوده شد.
امروز هم شیراز به عنوان یکی از مهمترین مراکز گردشگری ایران شناخته میشود و با توجه به جاذبههای گردشگری فراوان و آب و هوای معتدل، یکی از اصلیترین مقاصد گردشگران داخلی و خارجی است. با توجه به اهمیت و اصالت این شهر زیبا، آشنایی با هنر و صنایع دستی شیراز ضرورت بیشتری پیدا میکند. به هر حال گذر اغلب ایرانیها حداقل یک بار به شیراز میخورد و آشنایی با صنایع دستی و هنرهای سنتی این شهر مطمئنا لذت خرید و حتی تماشای این آثار را دو چندان میکند. در ادامه این مطلب مهمترین صنایع دستی شیراز را معرفی خواهیم کرد.
خاتمکاری شیراز
یکی از مهمترین صنایع دستی ایران که بیراه نیست اگر آن را ختمکننده تمام هنرها بدانیم، خاتمکاری است. خاتمکاری یکی از مهمترین صنایع دستی شیراز محسوب میشود و قدمت بالایی در این شهر دارد. یکی از قدیمیترین نمونههای خاتمکاری در ایران مربوط به منبر مسجد جامع عتیق شیراز است که قدمتی بالغ بر هزار سال دارد. خاتمکاری شیراز در اغلب دورههای تاریخی با استقبال روبهرو بوده است. طبق روایتی، تیمور لنگ بعد از بازدید از باغ دلگشای شیراز دستور داد قصری به همین نام در سمرقند ساخته و درهای آن را به خاتمکاری مزین کنند.
در دوران حکومت صفویان و زندیان نیز خاتمکاری به رشد و تکامل خود ادامه داد و آثار بسیار ارزشمندی در شیراز تولید میشد. هرچند که در دوران حکومت قاجار خاتمکاری مانند بسیاری از هنرها دچار افول شد اما با روی کار آمدن حکومت پهلوی بار دیگر به اوج و شکوفایی خود بازگشت.
خاتمکاری هنری است که در آن با کنار هم قرار دادن نوارهای باریکی از جنس چوب، استخوان و فلز، نقوش و طرحهای هندسی زیبایی ایجاد میکنند. هنر خاتمکاری دارای بیش از 400 مرحله است و همین موضوع توصیف و تعریف دقیق آن را تقریبا غیرممکن میکند.
برای آشنایی بیشتر با این هنر میتوانید نگاهی به مطلب خاتمکاری چیست بیندازید.
خاتمکاری بر چوب یا مس انجام میشود و میتوان در بازارهای شیراز انواع ظروف، گلدان، ساعت، جعبه دستمال کاغذی، قلمدان، تخته نرد، صفحه شطرنج و بسیاری از لوازم دیگر را یافت که به این هنر ارزشمند و اصیل مزین گشتهاند.
منبتکاری شیراز
منبتکاری یکی از محبوبترین هنرها و صنایع دستی در کل دنیاست که در چندین کشور از جمله ایران رونق دارد. در این هنر با کندهکاری زمینه، نقشهای برجسته ایجاد میشوند. ریشه کلمه “منبت” به لغت “نبات” برمیگردد که به معنی “رویانیده” است. در واقع این نامگذاری به این دلیل بوده که برجستگی گل و گیاه بر چوب، سنگ و… مانند روئیدن گیاه بر آنها جلوه میکرده است.
نمونهای از قدیمیترین منبتکاریهای ایران یک لنگه در چوبی متعلق به مسجد جامع عتیق شیراز است. مواد اولیه منبت اغلب چوب است و هر چه این چوب محکم و فشردهتر باشد، زیبایی و دوام اثر نهایی بیشتر میشود. یکی از مراکز مهم منبتکاری در ایران شیراز و شهر آباده در استان فارس است. منبتِ شهر آباده به عنوان هنر اصیل مردمان این شهر به ثبت جهانی نیز رسیده است. شما با اندکی گشت و گذار در بازارهای شیراز میتوانید نمونههای ارزشمندی را از این صنایع دستی زیبا مشاهده کنید.
معرقکاری شیراز
در این هنر، قطعات کوچک چوب، کاشی، فلز و… بر اساس طرح و نقش قبلی روی یک سطح میچسبند و با کنار هم قرار گرفتن این قطعات تصویر و طرح نهایی ایجاد میشود. معرقکاری به عنوان یکی از قدیمیترین صنایع دستی در بسیاری از مناطق دنیا مثل میانرودان، مصر، امپراطوری روم و… رایج بود. آغاز تکامل معرقکاری در ایران به دوران سلجوقی برمیگردد. اما این به این معنی نیست که قبل از این دوران خبری از معرقکاری در ایران نبوده. برای مثال در کاوشهای شهر سوخته واقع در زابل، شانهای پیدا شده که نقش گلی با تکههای چوب روی آن اجرا شده است و قدمتی بالغ بر 5000 سال دارد.
اما طی دوران سلجوقیان و دورههای پس از آن، این هنر در شهرهای مختلف ایران به رشد و پیشرفت خود ادامه داد و کاملتر شد. تا جایی که امروز میتوانیم آثار معرقکاری منحصر به فردی را در بسیاری از شهرهای ایران به خصوص شیراز پیدا کنیم.
جُوَککاری شیراز
یکی از صنایع دستی بسیار ارزشمند شیراز که امروز با کملطفی مواجه شده جُوَککاری است. این هنر شباهت بسیار زیادی به خاتمکاری دارد با این تفاوت که در این هنر فقط از چوب استفاده میکنند. اما در خاتمکاری علاوه بر چوب از فلز و استخوان نیز استفاده میشود. در جُوَککاری انواع نقوش هندسی با استفاده از دو تا سه رنگ چوب ایجاد میشوند. این هنر در تزئین قابهای معرق و منبت، ساخت مبلمان و میز و صندلی و همینطور درب و پنجره مورد استفاده قرار میگیرد. علاوه بر این میتوان لوازم زینتی و کاربردی بسیار دیگری نیز در بازارهای شیراز یافت که با استفاده از این هنر تزئین شدهاند.
قلمزنی شیراز
در هنر قلمزنی نقوش با استفاده از ضربات چکش به انتهای قلم، بر سطح فلزاتی همچون مس، طلا، نقره و برنج ایجاد میشود. قلمزنی یکی از صنایع دستی ظریف و ارزشمند ایران است که قدمت آن به زمان سکاها که نژاد آریایی داشتند برمیگردد. اما گسترش و رواج این هنر در دوران هخامنشیان بود و سپس در زمان حکومت ساسانیان به اوج خود رسید. قلمزنی امروز در شهرهای مختلف ایران با سبکها و نقوش مختلفی تولید و عرضه میشود. قلمزنی شیراز شامل طرحهایی از جمله گل و مرغ، تصاویر شاهنامه و تصاویری از سربازان تخت جمشید است. قلمزنی شیراز معمولا روی نقره اجرا میشود و میتوان نمونههای بسیار متنوعی از آن را در بازارها و کارگاههای قلمزنی شیراز پیدا کرد.
میناکاری شیراز
محال است به بازارهای شیراز بروید و ظروف و لوازم میناکاری شده، توجه شما را به خودشان جلب نکنند. میناکاری قدمتی در حدود پنج هزار سال دارد و در بسیاری از شهرهای ایران به خصوص اصفهان و شیراز رایج است. میناکاری به طور خلاصه هنر ایجاد نقوش با استفاده از لعاب و رنگهای مخصوص بر سطح طلا، نقره، مس و سفال است. در هنر میناکاری از رنگهای گیاهی، معدنی و فلزی مخصوصی استفاده میکنند و پرکاربردترین رنگها شامل لاجوردی، سبز، قرمز، ارغوانی، زرد، فیروزهای، قهوهای، مشکی و طلایی میشود. معمولا در زمینه اثر از آبی و سبز استفاده میشود و در واقع لغت مینا نیز که به معنای آسمان آبی است اشارهای به همین موضوع دارد.
بشقاب، کاسه و قدح، قاب عکس، گلدان، زیورآلات، جعبه آرایش، قلیان، قلمدان، غلاف خنجر و… نمونههایی از آثار میناکاری هستند که میتوانید در بازارهای شیراز خریداری کنید. توجه داشتید باشید که یک اثر میناکاری مرغوب دارای ضخامت رنگ یکنواخت، بدون ترکخوردگی و فاقد هر گونه ناهمواری است. یک مینای اصیل دارای رقم بوده و نام هنرمند و تاریخ و محل ساخت بر آن حک شده است.
نقرهکاری شیراز
نقرهکاری یکی دیگر از صنایع دستی فلزی شهر شیراز است که قدمتی طولانی در این شهر دارد. در این هنر با شکلدهی و کار روی ظروف و زیورآلات نقره اثر نهایی تولید میشود. بر ظروف نقره شیراز که با قلمزنی تزئین میشوند، میتوان نقوشی همچون گل نرگس، پنج پر، گل سرخ، زنبق و عنبر بو و همینطور صحنههایی اساطیری از شاهنامه، لیلی و مجنون و پادشاهان و سربازان هخامنشی را مشاهده کرد. در نقرهکاری شیراز عیار نقره بالای 90 است و به همین دلیل مرغوبیت و البته قیمت این آثار ارزشمند از نمونههای مشابه بیشتر است.
سفالگری شیراز
نمونه دیگری که میتوان از آن به عنوان صنایع دستی شیراز یاد کرد، ظروف و لوازم سفالی و به طور کلی سفالگری است. سفالگری هنری مختص به شیراز نیست و همانطور که میدانید در اغلب مناطق ایران و بسیاری از کشورهای مختلف تولید و ساخت انواع اشیای سفالی رایج است. اما در شیراز نیز مانند اغلب نقاط ایران میتوان تاثیر فرهنگ و اقلیم را بر سفالینهها دید که همین موضوع باعث خودویژگی و تمایز سفالینههای این منطقه از سایر نقاط شده است.
شیشهگری شیراز
شیشهگری هنری است که در آن با روشهای گوناگونی به شیشه شکل میدهند. این کار پس از حرارت دادن به ماده شیشه و نرم شدن آن انجام میشود. با استفاده از این هنر لوازم کاربردی و زینتی مختلفی تولید میکنند که بسیاری از نمونههای چشمنواز آن را میتوان در شهر شیراز مشاهده کرد. هنر شیشهگری قدمتی طولانی در ایران دارد و با توجه به یافتههای باستانشناسی میتوان مطمئن بود که در زمان هخامنشیان در نقاط مختلفی از ایران رواج داشته است.
البته که قدمت شیشهگری در این منطقه به زمانی دورتر میرسد. گردنبندی شیشهای متعلق به 2250 سال قبل از میلاد در نواحی شمال غرب ایران کشف شده که این ادعا را ثابت میکند. پس از دوران هخامنشیان نیز پیشرفت صنعت شیشهگری ادامه داشت تا اینکه در دوران صفوی توجه خاصی به این رشته شد و کارگاههایی در اصفهان و شیراز دایر گشت. امروز هم میتوان محصولات متنوعی را در بازارهای شیراز یافت که دارای کیفیت و مرغوبیت بالایی هستند.
کاشی هفت رنگ شیراز
یکی دیگر از صنایع دستی ایرانی که در شیراز میتوان نمونههای بسیار مرغوبی از آن را دید، کاشی هفت رنگ است. رنگهای متداول این کاشیها لاجوردی، فیروزهای، قرمز، زرد، حنایی، سفید و سیاه را شامل میشود. رنگها در نقوش این کاشیها کنار هم قرار گرفته و از یکدیگر مجزا هستند. کاشی هفت رنگ در شهرهای دیگر نیز تولید میشود اما میتوان کیفیت و ترکیبات خاص لعاب و همین طور استفاده زیاد از نقوش گل و مرغ را مشخصه اصلی کاشی شیراز دانست. در کاشی هفت رنگ شیراز از رنگهای روشن و شاد مثل زرد، صورتی، پستهای و سفید بیشترین استفاده را میبرند که یکی از بهترین نمونههای آن مسجد نصیرالملک شیراز است که به آن مسجد صورتی هم میگویند. در مسجد وکیل، باغ عفیف آباد و عمارت نارنجستان نیز میتوان نمونههای دیگری از کاشی هفت رنگ شیراز را دید.
گلیم بافی شیراز
اگر به دنبال اصیلترین صنایع دستی شیراز باشیم باید برویم سراغ منسوجات و دستبافتههای محبوب و معروف این شهر. گلیم یکی از مهمترین صنایع دستی شیراز است که البته در کل استان فارس تولید میشود. این گلیمها اغلب از ابریشم، پشم گوسفند و موی بز تهیه میشوند و برای رنگآمیزی این الیاف نیز از رنگهای طبیعی استفاده میکنند. مهمترین ویژگی این بافتهها مربوط به نقوش به کار رفته در آنهاست که به صورت ذهنی و متاثر از فرهنگ و اقلیم و هویت مردمان این منطقه بر گلیمها نقش میبندد. یکی از مرغوبترین نمونههای این محصولات، بافتههای اصیل ایل قشقایی است که از نظر طرح و رنگ و بافت از کیفیت بسیار بالایی برخوردارند.
در گذشته از گلیم به عنوان زیرانداز، کفپوش، روانداز، پادری، خورجین و… استفاده میکردند و حالا هم به عنوان یکی از زیباترین عناصر دکوراسیون داخلی در خانهها و محیطهای کاری قرار میگیرد. اگر گذرتان به شیراز خورد، حتما سراغی از گلیمهای دستباف و اصیل این شهر بگیرید و با خرید این محصولات با یک تیر دو نشان بزنید. یعنی هم به رونق صنایع دستی کمک کنید و هم فضایی گرم و اصیل و صمیمی به خانه خودتان بدهید. همین حالا که ما از انواع عناصر غربی در دکوراسیون داخلی خود استفاده میکنیم، بسیاری از غربیها شیفته به کار بردن دستبافتهها و المانهای شرقی در دکوراسیون منازل خود هستند. مطمئن باشید با کمی خلاقیت و هوشمندی میتوانید فضایی تلفیقی و منحصر به فرد در خانه خود ایجاد کنید.
گبه بافی شیراز
گبه یکی از انواع فرش ایرانی است که عمدتا توسط عشایر لر و قشقایی بافته میشود. تفاوت گبه با سایر دستبافتههای ایرانی در پرزهای بلند و ضخامت بیشتر آن است. همین موضوع نرمی و لطافت گبه را دو چندان میکند و به همین دلیل نیز اغلب به عنوان زیرانداز مورد استفاده قرار میگیرد. در بافت گبههای مرغوب از الیاف طبیعی استفاده شده و رنگآمیزی این الیاف نیز با رنگهای طبیعی صورت گرفته است. البته امروز به دلیل کاهش قیمت و افزایش سرعت بافت، گبهها را در کارخانهجات و با الیاف و رنگهای مصنوعی نیز تولید میکنند.
نقوش پرکاربرد در گبههای شیراز اغلب متاثر از محیط اطراف و فرهنگ و اقلیم منطقه هستند و پیوند عمیقی با زندگی روزمره بافندگان دارند. این نقوش شامل طرحهای هندسی، جانوری و گیاهی میشوند که هر کدام کیفیتها و خصوصیات خاص خود را دارد. امروز نقوش مورد استفاده در گبهها در پاسخ به نیاز بازار از تنوع بیشتری برخوردار است و میتوان نمونههای متفاوتی را در بازارهای شیراز مشاهده کرد. گبه نیز یکی از زیباترین بافتههایی است که میتواند نقش تاثیرگذاری در دکوراسیون داخلی منازل داشته باشد.
جاجیم بافی شیراز
صنایع دستی دیگری که میتوانید نمونههای بسیار مرغوبی از آن را در شیراز پیدا کنید جاجیم است. جاجیم یک زیرانداز دورویه است، یعنی میتوان از هر دو سمتش استفاده کرد. این دستبافته از پارچه ضخیمتر و از گلیم نازکتر است. در جاجیمبافی از نخهای ظریف و رنگین پشمی و پنبهای استفاده میکنند و طرح روی جاجیمها اغلب راهراه همراه با نقوش ریز هندسی است. جاجیم پرز ندارد و به همین دلیل به عنوان زیرانداز، روانداز، برای بستهبندی وسایل و همین طور به عنوان روانداز کرسی مورد استفاده قرار میگرفت. جاجیم بافی در بسیاری از استانهای ایران از جمله فارس، گیلان، مازندران، کردستان، کرمانشاه، اردبیل، لرستان و… رواج دارد.
نمدمالی شیراز
یکی دیگر از صنایع دستی استان فارس و شیراز نمد است. نمد یکی از قدیمیترین زیراندازهای تولید شده به دست بشر است که برای تهیه آن عمل بافتن انجام نمیشود. بلکه با ایجاد فشار و رطوبترسانی و گرما، الیاف پشمی در هم تنیده شده و به خورد هم میروند. در نمدمالی ابتدا نقش مورد نظر را با استفاده از پشمهای رنگی روی یک پارچه کرباس طراحی میکنند و سپس پشم حلاجی شده را روی سطح کار قرار میدهند و پارچه کرباس را میپیچند. بعد از این مرحله با ریختن آب جوش و فشردن مداوم پارچه، کار نمدمالی را ادامه میدهند تا نمد نهایی آماده شود.
نمدمالی کاری سخت و طاقتفرساست اما به دلیل اینکه در زمان کوتاهتری آماده میشود، نسبت به قالی ارزانتر است. در بسیاری از شهرهای ایران از جمله در شهر شیراز میتوانید نمدهای مرغوب و باکیفتی پیدا کنید که برای هدیه و سوغاتی هم گزینه بسیار مناسبی است.
گیوه بافی شیراز
گیوه به عنوان پاپوشی قدیمی در بسیاری از استانهای ایران تولید میشود. در گیوهبافی اغلب از نخ پنبهای، نخ قالی و نخ ابریشم استفاده میکنند و کف گیوه نیز از جنس پارچه، چرم یا پلاستیک ساخته میشود. در استان فارس گیوه آباده و گیوه کازرون از کیفیت بسیار بالایی برخوردارند و به بازارهای جهانی نیز صادر میشوند. این محصولات از تنوع بسیار بالایی برخوردارند و مطمئنا در طول گشت و گذارهایتان در شیراز نمونههای مختلفی از آن را خواهید دید. گیوه پاپوشی سبک، با دوام و راحت است که در گذشته و حتی همین حالا نیز دارای کاربردها و محبوبیت فروانی بوده و هست.
بوریابافی شیراز
بوریا یکی از مهمترین صنایع دستی مناطق جنوبی ایران بوده و به عنوان یکی از 27 میراث فرهنگی و معنوی ایرانی که در یونسکو ثبت شده از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. بوریابافی قدمتی دیرینه دارد و حتی از صنعت پارچهبافی نیز قدیمیتر است. طبق یافتههای موجود، بوریا اولین زیراندازی است که بشر برای در امان ماندن از سختی و سرمای زمین از آن استفاده کرده است. بوریابافی در نقاط مختلفی از ایران مثل فارس، سیستان و بلوچستان، خوزستان و همینطور گیلان، گلستان، مازندران و… رواج دارد. اما بوریابافی شهر زرقان در استان فارس قدمتی بالغ بر 8 هزار سال دارد و در سازمان یونسکو نیز به ثبت رسیده است.
با این پیشینه و سابقه طولانی و درخشان میتوان از بابت کیفیت و مرغوبیت بوریاهای استان فارس و شهر شیراز خاطر جمع بود. بوریا اغلب به عنوان پوشش سقف خانهها و زیرانداز مورد استفاده قرار میگیرد. مواد اولیه این صنعت از نیزارها و درختان نخل تهیه شده و با زحمت و دقت بالای بوریا باف محصول نهایی آماده میشود.
پارچههای رنگی عشایر
اگر به دنبال یک صنایع دستی با رنگ و لعاب محلی و عشایری باشیم، پارچههای رنگی شیراز بهترین گزینه است. این پارچهها که توسط بافندگان و هنرمندان عشایر بافته میشوند از نظر طرح و رنگ اصیل بوده و جلوهای زیبا و درخشان دارند. تنوع رنگی این پارچهها بالاست و در اغلب موارد از آن برای دوخت لباسهای محلی استفاده میکنند. پارچههای رنگی عشایر شیراز میتواند سوغات خوبی برای عزیزانتان باشد.
جمعبندی
شاید غیرممکن باشد که به شیراز سفر کنید و مات و مبهوت فرهنگ، هنر، طبیعت و به طور کلی حال و هوای شهر نشوید. شیراز یکی از شهرهای قدیمی ایران است که در دورههای تاریخی مختلف نیز از اهمیت و ارزش بالایی برخوردار بود. به خصوص در زمان صفویان که دوران اوج بسیاری از هنرها بود، صنایع دستی و هنرهای شیراز نیز رشد چشمگیری داشت. تمامی موارد ذکر شده نشانهای از ذوق و خلاقیت مردمان این سرزمین و آینهای از فرهنگ و هویت ایران است. اینکه چه قدر این هنرهای سنتی و صنایع دستی را به نیازهای زندگی مدرن نزدیک کنیم و اینکه چه قدر در نگهداری و انتقال این بار سنگین به نسلهای آینده موفق باشیم به نگاه و عملکرد امروز ما بستگی دارد.
سوالات متداول درباره صنایع دستی شیراز
مهمترین صنایع دستی شیراز شامل چه مواردی است؟
خاتمکاری، جُوَککاری، فرشبافی، گلیمبافی، گبهبافی و بوریابافی نمونههایی از مهمترین صنایع دستی شیراز محسوب میشوند.
صنایع دستی شیراز را از کجا تهیه کنیم؟
غنیترین بازار شیراز از نظر صنایع دستی، بازار وکیل است. سرای مشیر نیز یکی دیگر از بازارهای شیراز است که برای تهیه صنایع دستی شیراز گزینه مناسبی محسوب میشود.
دستبافتههای شیراز دارای چه نقوشی هستند؟
اغلب بافتههای شیراز که توسط عشایر تولید میشوند دارای نقوش هندسی، گیاهی و جانوری هستند که برگرفته از محیط اطراف و زندگی روزمره بافندگان است. البته امروز با توجه به نیاز بازار، تنوع بیشتری در طرح و رنگ این بافتهها دیده میشود.