بستن
0 محصول
مشاهده سبد خرید
مهدی حسینی
1403-02-04
صنایع دستی چوبی – معرفی انواع روش ساخت محصولات چوبی
با نگاهی مختصر به تاریخ بشر می‌توان به اهمیت چوب و امکاناتی که این ماده ارزشمند در اختیار انسان قرار داده پی برد. چوب در کنار سنگ، اولین مصالحی بودند که انسان از آن‌ها برای ساخت خانه و لوازم مورد نیازش استفاده کرد. چوب نقشی اساسی در پا گرفتن بسیاری از صنایع داشت و بخش بزرگی از پیشرفت‌های انسان در طول تاریخ تنها با وجود چوب بود که امکان‌پذیر شد. اما استفاده از چوب فقط و فقط محدود به صنایع و ساخت لوازم کاربردی نبود و از آن برای ساخت انواع اشیاء زینتی و هنری نیز استفاده می‌شد.
قابلیت‌های بی‌همتای چوب مثل سختی و در عین حال شکل‌پذیری بالای آن باعث شده که در دنیای صنعتی و ماشینی امروز هم به شکل گسترده‌ای از این ماده ارزشمند استفاده شود. صرف نظر از کاربرد چوب در صنایع مختلف، یکی از مهم‌ترین جلوه‌های به کارگیری این ماده در هنرهای چوبی و انواع صنایع دستی چوبی خود را نمایان می‌کند. از جایی که استفاده از چوب، ریشه در تاریخ انسان دارد، بسیاری از هنرها و صنایع دستی چوبی از گذشته‌های دور به ما رسیده و قدمتی طولانی دارند. به خصوص در مناطقی مثل ایران که دارای تاریخی غنی و طولانی است می‌توان صنایع دستی چوبی زیبایی یافت که در نوع خود بی‌همتا هستند. در این مطلب به معرفی این صنایع دستی خواهیم پرداخت و به شکل دقیق‌تری با هنرهای چوبی ایران آشنا خواهیم شد.
میز چوبی معرق
معرفی انواع روش ساخت صنایع دستی چوبی
صنایع دستی چوبی به طور کلی با یکی از روش‌های زیر ساخته و تولید می‌شوند:
تراش: در این روش با تراشیدن و برداشتن قسمت‌های مختلف چوب با استفاده از ابزارهای گوناگون، اثر نهایی آماده می‌شود. این اثر می‌تواند مسطح بوده یا دارای حجم باشد. منبت‌کاری یکی از انواع صنایع دستی چوبی است که در آن از این روش بهره می‌برند.
بُرش: در این روش ابتدا چوب را بر اساس طرح و نقش مورد نظر به شکل و اندازه‌های مختلف برش زده و سپس این قطعات برش‌خورده را کنار هم قرار می‌دهند تا اثر نهایی آماده شود. در برخی موارد نیز نقوش مورد نظر به صورت یکدست برش خورده و تمامی اجزای کار به هم متصل است. مشبک‌کاری یکی از انواع صنایع دستی چوبی است که در آن از روش بُرش استفاده می‌شود.
بُرش و بست: در این روش با بریدن و کنار هم قرار دادن انواع مختلفی از چوب و مواد گوناگونی مثل صدف، استخوان و فلز و طی مراحل متعددی اثر نهایی آماده می‌شود. قرارگیری قطعات چوبی با رنگ‌های مختلف در کنار هم و همین طور استفاده از موادی مثل استخوان و فلز، نقوش زیبا و منحصر به فردی ایجاد می‌کند که اغلب از آن به عنوان پوششی زینتی استفاده می‌شود. خاتم‌کاری یکی از انواع صنایع دستی چوبی است که در آن از روش بُرش و بست استفاده می‌شود.
ترکیبی: در این شیوه، هنرمند با استفاده از روش‌هایی که ذکر شد و ترکیب این روش‌ها با یکدیگر اثر نهایی خود را آماده می‌کند. معرق خاتم و معرق منبت نمونه‌هایی از انواع صنایع دستی چوبی هستند که برای ساخت آن‌ها از این روش استفاده می‌شود.
در ادامه به معرفی مهم‌ترین صنایع دستی چوبی می‌پردازیم و به شکل دقیق‌تری با این هنرهای ارزشمند که پیوند عمیقی با تاریخ و فرهنگ ما دارند آشنا می‌شویم.
صنایع دستی منبت‌کاری
منبت‌کاری
منبت‌کاری یکی از محبوب‌ترین صنایع دستی چوبی ایران و جهان است. در هنر منبت‌کاری نقش‌ها به صورت برجسته روی زمینه قرار می‌گیرند و هنرمند با حکاکی و کنده‌کاری زمینه، نقش و نگار مورد نظر را ایجاد می‌کند. کلمه منبت ریشه در واژه نبات دارد و به معنی “رویانیده” است. علت این نام‌گذاری شباهت نقوش و برجستگی‌های آثار منبت‌کاری به روئیدن گیاه بر چوب و سنگ است. منبت‌کاری اغلب بر چوب‌هایی مثل گردو، گلابی، شمشاد، راش، افرا و… انجام می‌شود و می‌توان گفت هر چه جنس چوبی که منبت‌کاری روی آن انجام می‌شود محکم‌تر و فشرده‌تر باشد، اثر نهایی زیباتر و بادوام‌تر است.
زمان دقیق شکل‌گیری و گسترش منبت‌کاری که هنری است گره خورده به زندگی روزمره افراد، به طور واضح مشخص نیست. اما چوب به عنوان ماده اولیه‌ای که همیشه فراوان و دردسترس بوده به شکل‌های گوناگونی توسط انسان مورد استفاده قرار گرفته است. در ایران قدمت منبت‌کاری را بیش از هزار و پانصد سال می‌دانند و برخی از محققان نیز این تاریخ را تا زمان هخامنشیان عقب می‌برند. اما قدیمی‌ترین اثر منبت، یک لنگه در چوبی متعلق به مسجد جامع عتیق شیراز است که در دوره عمرو‌بن لیث صفاری و حدود قرن 10 میلادی ساخته شده.
در طول تاریخ ایران، منبت‌کاری با فراز و فرودهای بسیاری رو‌به‌رو شد ولی خوشبختانه امروز در مناطق مختلفی از ایران آثار منبت ارزشمندی تولید می‌شود که در دنیا شناخته شده هستند. شهر تویسرکان و ملایر در استان همدان، گلپایگان در استان اصفهان و آباده در استان فارس مهم‌ترین مراکز تولید منبت در ایران هستند. نقوش آثار منبت در ایران تلفیقی از ذوق و سلیقه طراحان و نقوش اسلیمی و ایرانی و طبیعی است که زیبایی خیره‌کننده‌ای به این آثار می‌بخشد. ایران، مصر، چین، ایتالیا، لهستان، روسیه و ترکیه مهم‌ترین تولیدکنندگان آثار منبت در سطح جهانی هستند.
خراطی
خراطی
یکی دیگر از صنایع دستی باسابقه در ایران، خراطی است که در آن از روش تراش برای ایجاد حجم‌های مختلف استفاده می‌شود. خراطی اغلب به وسیله دستگاه خراطی و انواع مغار انجام می‌گیرد. در گذشته از ابزارهای دستی و ماشین‌های تراش ابتدایی برای فرم‌دهی به چوب استفاده می‌کردند اما امروز ماشین‌های تراش برقی و فلزی جایگزین نمونه‌های قدیمی‌تر شده‌اند. شیوه کار این دستگاه به این صورت است که چوب در آن قرار گرفته و از دو سمت چفت و محکم می‌شود. حالا با حرکت دورانی دستگاه، چوب نیز حول یک محور چرخیده و خراط می‌تواند تنها با قرار دادن مغار و ابزار مختلف در کنار چوب، فرم دلخواه را ایجاد کند. البته که این کار به مهارت و دقت بالایی نیاز دارد.
پیشینه خراطی در ایران به طور دقیق مشخص نیست اما در بقایای نقش برجسته‌های تخت جمشید می‌توان چهارپایه، عودسوز و تخت‌هایی دید که در ساخت آن‌ها از خراطی استفاده شده. هنر خراطی بیشتر در مناطقی دیده می‌شود که دارای چوب فراوانی است و بستر لازم برای رشد و پیشرفت آن وجود دارد. چوبی که در خراطی مورد استفاده قرار می‌گیرد باید از تراکم و استحکام کافی برخوردار باشد تا بتوان فرم‌های ظریف و پرجزئیات را نیز اجرا کرد. شمعدان، قلیان، ظرف و ظروف، کوزه، گهواره، پایه میز یا صندلی، پایه آباژور و انواع محصولات کاربردی و زینتی از جمله تولیدات هنر خراطی هستند. شهرهای دزفول، سقز، سنندج، ارومیه، رشت، ساری، تبریز و تهران مهم‌ترین مراکز هنر خراطی در ایران محسوب می‌شوند.
گره چینی
گره‌چینی
اگر به دنبال یکی از انواع صنایع دستی چوبی باشیم که در آن از روش بُرش استفاده می‌کنند، هنر گره‌چینی یکی از نمونه‌های اعلای آن است. نمونه‌هایی از این هنر را حتما در بسیاری از خانه‌های تاریخی به خصوص در اصفهان و شیراز دیده‌اید. مشخصه اصلی هنر گره‌چینی استفاده از نقوش هندسی به صورت منظم و متقارن است. تولید یک اثر گره‌چینی از مرحله طراحی و ساخت الگوها آغاز می‌شود و در ادامه قطعات چوب متناسب با نقوش مورد نظر برش می‌خورند. سپس این قطعات برش خورده به وسیله فاق و زبانه‌هایی که بر آن‌ها ایجاد شده به یکدیگر متصل می‌شوند تا اثر نهایی کامل شود. در واقع برای تولید یک اثر به هم پیوسته و یکپارچه از هیچ چسب یا میخی استفاده نمی‌شود و تمام اتصالات به کمک فاق و زبانه‌ها ایجاد می‌شوند.
گره‌چینی پس از ورود اسلام به ایران رایج شد و سابقه استفاده از این هنر در معماری به دوران سلجوقیان و صفویان بازمی‌گردد. در دوره صفویه، اصفهان به عنوان پایتخت ایران یکی از قطب‌های هنر و معماری بود و یکی از مراکز مهم گره‌چینی نیز محسوب می‌شد. در همین دوره ترکیب شیشه‌های رنگی با گره‌چینی و تعبیه این شیشه‌ها در فضاهای مشبک رایج شد. از این هنر اغلب در قسمت‌های مختلفی از منازل و کاخ‌ها مثل درب و پنجره و نرده‌ها استفاده می‌شد. گره‌چینی جزء لاینفک بناهای مذهبی، مقابر و منابر نیز بود.
امروز از این هنر برای زینت بخشیدن به درب‌ها و پنجره‌ها، سقف و ستون خانه‌ها، قسمت‌هایی از مبلمان، کتابخانه و محصولات متنوع و متعدد دیگری استفاده می‌شود. با این که هنر گره‌چینی آنچنان که شایسته‌اش بوده و هست مورد حمایت قرار نمی‌گیرد اما می‌توان در شهرهایی مثل اصفهان، یزد، شیراز و… اساتید و کارگاه‌هایی یافت که برای زنده نگه داشتن این هنر تاریخی ارزشمند تلاش می‌کنند.
مشبک کاری
مشبک‌کاری
صنایع دستی چوبی دیگری که می‌توان تا حدی آن را همتای گره‌چینی دانست مشبک‌کاری است. در هنر مشبک‌کاری نیز اولین چیزی که نظر افراد را جلب می‌کند ظرافت و نظم و تقارن نقوش است که به زیباترین شکل ایجاد شده‌اند. برای تولید یک اثر مشبک، ابتدا طرح مورد نظر با استفاده از کاربن بر زمینه منتقل می‌شود یا مستقیما به زمینه می‌چسبد. در محله بعد تمامی قسمت‌هایی که باید حذف شوند با مته سوراخ می‌شوند. حالا با استفاده از اره مویی تمامی این قسمت‌ها از زمینه جدا شده و تنها طرح اصلی باقی می‌ماند. البته در این مرحله برای این که قسمت‌های ظریف کار دچار شکستگی یا آسیب نشوند تمامی سطوح بریده شده با چسب کاغذی محکم می‌شوند و تا پایان کار بر جای خود باقی می‌مانند.
بعد از این که مراحل بُرش کار به پایان رسید، قسمت‌های اضافی که با چسب کاغذی فیکس شده بودند از سطح کار جدا می‌شوند و کم‌کم شبکه‌شبکه‌های اثر خود را نشان می‌دهند. حالا زائده‌های باقی مانده از کار جدا می‌شوند و در پرداخت نهایی آن را سمباده‌کاری و صاف می‌کنند. در نهایت برای افزایش زیبایی و جلای کار از موادی مثل سیلر و کیلر نیز استفاده می‌کنند.
مشبک‌کاری تاریخی دیرینه دارد و در اولین پناهگاه‌ها و خانه‌های انسان به عنوان راهی برای ورود نور و هوای تازه و همینطور مانعی در برابر نفوذ جانوران وحشی و خطرناک در ساختار پنجره‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت. اما به مرور زمان صنعتگران به تولید آثار مشبکی پرداختند که جدا از کاربردهای آن، جنبه‌های زیبایی‌شناسانه و هنری نیز داشتند. در معماری ایران نیز می‌توان خانه‌ها، کاخ‌ها و بناهای تاریخی گوناگونی را دید که در آن‌ها از هنر مشبک‌کاری استفاده شده است. مشبک‌کاری در معماری ایرانی اغلب به عنوان جداکننده فضاهای داخلی و خارجی به کار گرفته می‌شود.
معرق کاری
معرق‌کاری
یکی دیگر از صنایع دستی چوبی بسیار ظریف و ارزشمند، هنر معرق‌کاری است. معرق کلمه‌ای عربی و به معنی رگه، وصله و تکه‌تکه است. معرق‌کاری چیزی شبیه به چیدن قطعات مختلف پازل در کنار هم است. در معرق‌کاری ابتدا طرحی را آماده می‌کنند و سپس متناسب با رنگ‌های موجود در طرح، قطعات مختلف را بُرش می‌زنند. حالا این قطعات برش‌خورده بر زمینه‌ای که اغلب از جنس چوب است نصب می‌شوند و پس از پرداخت و سنباده‌کاری با استفاده از روغن، رزین یا لاک شفاف به اثر نهایی جلا می‌بخشند. البته این فقط یک شِمای کلی از مراحل معرق‌کاری بود. در این هنر نیز مانند سایر هنرهای دستی و سنتی، جزئیات و ظرافت‌های بسیار زیادی دخیل هستند.
معرق‌کاری غیر از چوب با مواد گوناگون دیگری مثل کاشی، استخوان، صدف، سفال و… نیز انجام می‌شود. در معرق‌کاری با چوب، جنس و رنگ چوب از اهمیت زیادی برخوردارند. چوبی که در هنر معرق‌کاری به کار گرفته می‌شود، باید کاملا خشک باشد تا به مرور زمان تغییر شکل ندهد. همچنین باید از تراکم و فشردگی خوبی نیز برخوردار بوده و فاقد گره باشد. در کنار این ویژگی‌ها، استفاده از چوب‌های مختلف با رنگ‌های متنوع، ارزش و مرغوبیت آثار معرق‌کاری را افزایش می‌دهد. چوب فوفل، آبنوس، گلابی، گردو، بلوط، نارنج، چنار و… از جمله چوب‌های مناسب برای معرق‌کاری هستند و تنوع رنگی گسترده‌ای را در اختیار استادکاران قرار می‌دهند.
معرق‌کاری نیز مانند اغلب هنرهای سنتی و صنایع دستی، پیشینه‌ای چند هزار ساله دارد. میان‌رودان و مصر باستان اولین مناطقی بودند که از آثار معرق جهت مصارف تزئینی و زینتی استفاده کردند. اما رومیان این هنر ظریف را به شکل گسترده‌تری مورد استفاده قرار دادند و در کنار دیوارنگاری از آن بهره بردند. در ایران نیز شانه‌ای با قدمت 5000 سال که در شهر سوخته کشف شده، سندی بر وجود هنر معرق‌کاری در این منطقه است.
صنایع دستی خاتم کاری
خاتم‌کاری
خاتم‌کاری یکی از ظریف‌ترین و ارزشمندترین صنایع دستی چوبی ایران است. در این هنر که مراحل تولید آن بسیار پیچیده بوده و شامل بیش از 400 مرحله است از مواد مختلفی مثل چوب، فلز و استخوان استفاده می‌شود. در واقع مراحل خاتم‌کاری از خاتم‌سازی آغاز می‌شود. برای ساخت خاتم از نوارهای باریک چوبی، فلزی و استخوان که دارای سطح مقطع مثلث هستند استفاده می‌کنند. این رشته‌های باریک بر اساس نقوشی که مخصوص هنر خاتم است با نظم و ترتیب خاصی کنار یکدیگر قرار گرفته و به هم چسبانده می‌شوند. با قرارگیری تعداد مشخصی از این نوارها در کنار هم، دسته‌ای قطورتر ایجاد می‌شود. این دسته قطور از هر جایی بُرش بخورد، نقوش یکسانی حاصل می‌شود. با قرارگیری تعدادی از این دسته‌ها در کنار هم و ایجاد برش‌های افقی، لایه‌ها و ورقه‌های خاتم تولید می‌شوند.
چیزی که ما روی جعبه‌ها، قلمدان‌ها، ظرف و ظروف، در و پنجره‌ها و محصولات دیگر می‌بینیم، در واقع همین لایه‌ها و ورقه‌های نازک خاتم است که با مهارت و ظرافت فراوانی روی این اشیاء قرار گرفته. با کمی دقت بر نقوش خاتم می‌توان دید که کوچک‌ترین واحد به کار رفته در این نقوش مثلث است. هر چه مثلث‌های به کار رفته در خاتم‌کاری ریزتر و ظریف‌تر باشند، ارزش و مرغوبیت اثر نهایی نیز بیشتر می‌شود.
پیشینه خاتم‌کاری همواره با ابهاماتی همراه بوده اما با تکیه بر مستندات تاریخی می‌توان گفت خاتم‌کاری در زمان تسلط مغول بر ایران رواج پیدا کرده و احتمالا از چین وارد ایران شده است. در ایران این هنر با ذوق و فرهنگ ایرانی ترکیب شده و به اوج خود می‌رسد. قدیمی‌ترین نمونه خاتم‌کاری مربوط به منبر مسجد جامع عتیق شیراز است که در زمان حکومت صفاریان بنا گردیده. امروز محصولات متنوعی در بازار به این هنر ارزشمند مزین گشته‌اند که هر کدام از آن‌ها از ارزش فرهنگی و هنری بالایی برخوردارند.
حصیربافی
حصیربافی
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های صنایع دستی، نقش مواد اولیه بومی و همینطور کاربرد این محصولات در جوامع است. به بیان دیگر می‌توان گفت اغلب صنایع دستی و سنتی با استفاده از مواد اولیه بومی و جهت استفاده در زندگی روزمره به وجود آمده‌اند و کم‌کم جنبه‌ای تزئینی به خود گرفته و از ظرافت و پیچیدگی بیشتری برخوردار شدند. حصیربافی یکی از این صنایع دستی است که نقش عمده‌ای در برطرف کردن بسیاری از نیازهای روزمره افراد داشت. برای مثال محصولاتی مثل کلاه، سبد، زیرانداز، زنبیل، پرده و… مستقیما در زندگی روزمره مورد استفاده قرار می‌گرفتند. از طرفی این هنر_صنعت تنها در مناطقی که انواع نی‌ها و گیاهان باتلاقی در آن‌ها می‌روئید، امکان ظهور داشت.
در ایران نیز مناطق جنوبی و شمالی به عنوان مهم‌ترین مراکز حصیربافی شناخته می‌شوند. رویش گیاهانی مثل نی، نخل خرما، ساقه گندم، ساقه برنج، لی و… در این مناطق، بستر لازم برای پا گرفتن این هنر_صنعت را فراهم کرده است. محصولات حصیری از به هم پیوستن و بافتن الیاف گیاهی ساخته شده و در هر منطقه با ویژگی‌های ظاهری و ساختاری متفاوتی دیده می‌شوند.
پیشینه حصیربافی به مصر باستان که از نظر پوشش گیاهی و اقلیم منطقه شرایط خاصی داشت، باز می‌گردد. یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که در ایران زمان هخامنشیان نیز بافت محصولات حصیری رایج بوده. اما گسترش حصیربافی با انتقال این هنر به روم آغاز شد و طی قرن‌های بعدی به کمال رسید. در چند قرن اخیر نیز استفاده از محصولات حصیری مثل مبلمان و پرده و… در دکوراسیون منازل با محبوبیت زیادی همراه بوده. امروز هم با اندکی خلاقیت و ابتکار می‌توان فضاهای بسیار چشم‌نوازی با استفاده از این محصولات در خانه‌ها، هتل‌ها، رستوران‌ها و محیط‌های دیگر طراحی کرد.
صنایع دستی چوبی
ابزار مورد نیاز برای ساخت صنایع دستی چوبی
برای تولید صنایع دستی چوبی از ابزار و وسایل گوناگونی استفاده می‌شود که از مهم‌ترین نمونه‌های آن می‌توان به این موارد اشاره کرد:
ابزار برش: این گروه از لوازم تولید محصولات چوبی شامل انواع اره‌های دستی و ماشینی و ابزارهای سوراخ‌کاری مثل دریل می‌شود.
ابزار تراش: دسته دیگر از لوازم تولید صنایع دستی چوبی شامل ابزاری است که برای تغییر شکل و فرم‌دهی به چوب از آن‌ها استفاده می‌کنند. مانند چوب‌ساب، انواع مغار، انواع رنده، اسکنه، سنباده و… که هر کدام از این لوازم در شکل‌ها و اندازه‌های مختلفی یافت می‌شوند.
ابزار نگهدارنده و اتصال: این دسته از لوازم شامل ابزارهایی مثل انواع چکش و میخ‌کش، انواع گیره و نخ می‌شود. در واقع به کمک این ابزار می‌توان کنترل کاملی بر روند کار داشت و برای مثال چوب را ثابت نگه داشت و اتصال‌های لازم را ایجاد کرد.
ابزار رنگ‌آمیزی: هر کاری پس از مراحل پرداخت و اتمام باید رنگ خورده یا با موادی مثل سیلر و کیلر جلا بخورد. این دسته از ابزارهای مورد نیاز برای تولید صنایع دستی چوبی شامل چنین لوازمی می‌شود. ابزارهایی مثل انواع لیسه، کاردک، قلم‌مو، پیستوله، انواع رنگ، رزین و… که برای رنگ‌آمیزی و افزایش جلای کار مورد استفاده قرار می‌گیرند.
ابزار ایمنی: بدیهی است که هنگام کار با ابزاری مثل اره و میخ و چکش و مواد شیمیایی مختلف همچون انواع رنگ‌ها و جلادهنده‌ها، باید تا جای ممکن نکات ایمنی را رعایت کنیم. بهتر است لوازمی مثل دستکش، ماسک، عینک، کلاه و… در محل کار شما وجود داشته باشد و هنگام کار از آن‌ها استفاده کنید.
صنایع دستی چوبی
جمع‌بندی
فراوانی، دسترسی آسان، قابلیت شکل‌پذیری، سختی، دوام بالا و ویژگی‌های کوچک و بزرگ دیگر باعث شد که در طول تاریخ، چوب به عنوان یکی از پرکاربردترین مواد اولیه در ساخت انواع لوازم کاربردی و تزئینی مورد استفاده قرار بگیرد. مناطق مختلف با توجه به محیط، اقلیم، فرهنگ و… استفاده‌های متفاوتی از این ماده اولیه کردند و می‌توان در تمام دنیا صنایع دستی مختلفی را دید که بر پایه چوب شکل گرفته‌اند.
در این مطلب به معرفی برخی از مهم‌ترین نمونه‌های این صنایع دستی چوبی پرداختیم که اغلب آن‌ها چه در دنیا و چه در ایران دارای تاریخی چندین هزار ساله بودند. تمامی این صنایع دستی به شکل قابل توجهی با زندگی روزمره افراد در ارتباط بودند و در جهت برطرف کردن برخی از نیازهای افراد تولید می‌شدند. به مرور این محصولات کاربردی، جنبه‌ای هنری و زیبایی‌شناسانه نیز پیدا کردند و اکنون به شکل عمیقی با فرهنگ و هنر بشر گره خورده‌اند.